ملاقات با گل آقا
کتاب «یکی به نعل، یکی به میخ» اثر پژوهشی درباره مطالب طنز زنده یاد کیومرث صابری در روزنامه اطلاعات است که به کوشش نجمه زارع بنادکوکی بررسی و تالیف شده است.
روایت نویسنده
طنز امروزی، ساختارش از بعد مشروطه شکل گرفته است، با بررسی طنز بعد مشروطه که در راس آن دهخدا است مشاهده می‌کنیم که طنزنویس در آن دوران قلمش با خشم به دنبال تغییر است، اما وقتی به طنز کیومرث صابری می‌رسیم می‌بینیم که وی دلسوز نظام است اما اعتقاد دارد که نقاط ضعف و قوت و خصوصا نقاط ضعف برای اصلاح در قالب طنز باید گفته شود. ضرب‌المثل «یکی به نعل،یکی به میخ»حاکی از یک جور تعادل است که اتفاقا مخالفان صابری این قضیه را در مخالفت با وی عنوان می‌کردند در صورتی که در این ضرب المثل که مصداق نوشتار کیومرث صابری است یک تعادل قشنگ وجود دارد. از آن جایی که در حوزه پژوهش طنز آثار چندانی وجود ندارد فکر می‌کنم این اثر می‌تواند برای پژوهشگران حوزه طنز مفید باشد.
یادداشتی بر کتاب
علی‌الله سلیمی درباره کتاب نوشته: کتاب «یکی به نعل، یکی به میخ»: بررسی طنز گل‌آقا، در «دو کلمه حرف حساب»، اثر تحقیقی درباره مطالب طنز یکی از ستون‌های معروف در مطبوعات ایران است که به قلم نویسنده و محقق جوان، نجمه زارع بنادکوکی، تألیف شده است. موضوع کتاب برای علاقه‌مندان به مطالب طنز مطبوعاتی آشناست و کسانی که نوشته‌های طنز مرحوم کیومرث صابری را در ستون «دو کلمه حرف حساب» روزنامه «اطلاعات» می‌خواندند و او را با نام «گل‌آقا» در مطبوعات آن روزگار می‌شناختند با خواندن مطالب کتاب حاضر، ضمن تجدید خاطره آن ایام، با شکل‌گیری آن جریان نقد آگاهانه سیاسی و اجتماعی، به قلم یکی از طنزپردازان نامدار معاصر، آشنا می‌شوند. مؤلف در بخش پیش‌گفتار کتاب به موضوع تحث تأثیر قرار گرفتن خود و زمینه‌های شکل‌گیری کتاب می‌پردازد و می‌نویسد: «نخستین بار با خواندن مصاحبه کوتاهی از حجت الاسلام و المسلمین دعایی درباره ستون «دو کلمه حرف حساب»، به طور جدی، تصمیم گرفتم کیومرث صابری را بیشتر بشناسم. آقای دعایی در این مصاحبه گفته بودند که صابری در کل سال‌هایی که روزانه برای اطلاعات طنز می‌نوشت هرگز حق التحریری دریافت نکرد و در عوض درخواستش این بود که در نوشتن آزاد باشد و هیچ محدودیت یا سانسوری بر نوشته‌هایش اعمال نشود. با خواندن آن خاطره بسیار تحت تأثیر شخصیت گل‌آقا قرار گرفتم و مشتاق شدم بدانم او با استفاده از این آزادی چه نوع طنزی را ارائه کرده است. این گونه بود که شروع کردم به خواندن مقاله‌ها و نوشته‌هایی که درباره کیومرث صابری و ستون طنزش، یعنی «دو کلمه حرف حساب»، نوشته شده بود.
مؤلف کتاب معتقد است صاحب‌نظران صابری را پدر طنز سیاسی پس از انقلاب اسلامی می‌دانند. نوشته‌هایی که به سبک او اختصاص یافته است بسیار کم و پراکنده است؛ به جز یکی دو مورد که آن هم بیشتر به زندگی صابری و شخصیت اجتماعی او پرداخته است. نجمه زارع بنادکوکی این مقدار را به هیچ وجه در شأن کیومرث صابری و نوشته‌هایش نمی‌داند. برای همین تلاش کرده صابری و سبک خاص او را، که به «طنز گل‌آقایی» مشهور شده، از لابه‌لای ستون‌های «دو کلمه حرف حساب» بیابد. او در این نوشته‌ها مردی را شناخته است که با استفاده از آزادی‌اش طنزی متعادل و اخلاقی و سازنده ارائه کرده است و لحن صمیمی و دلسوزانه او در همه نوشته‌هایش احساس می‌شود.
پس از این مرحله، نجمه زارع بنادکوکی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود به طور علمی‌تر این کار را دنبال کرده که حاصل آن کتاب «یکی به نعل، یکی به میخ» است. او در این کتاب توانسته است به سئوالاتی که از آغاز درباره سبک صابری برایش مطرح شده پاسخ دهد؛ سؤالاتی مانند «ویژگی‌های خاص طنزهای«دو کلمه حرف حساب» کیومرث صابری کدام‌اند؟»، «صابری از کدام شگردهای طنزآفرین در نگارش طنزهایش استفاده می‌کند؟»، «سبک و شیوه بیان صابری در طنزهای «دو کلمه حرف حساب» چگونه است؟»، «موضوع، مضمون، و موتیف‌های برجسته طنزهای صابری کدام است؟»، «صابری در طنز چگونه شخصیت‌پردازی می‌کند؟»
رسیدن به پاسخ‌های مفصل هر یک از سؤال‌های مطرح‌شده باعث شده کتاب حاضر نه‌تنها سبک «دو کلمه حرف حساب» را به‌خوبی نمایان کند، بلکه مرجع خوبی برای شناخت شگردهای طنزآفرین در دیگر آثار طنز باشد. رویکرد سبک‌شناسانه به طنز و تحلیل انتقادی طنزهای گل‌آقا این پژوهش را از دیگر نوشته‌هایی که در این زمینه گردآوری شده متفاوت می‌کند. قبل از شروع مباحث اصلی کتاب، سال‌شمار زندگی کیومرث صابری ارائه شده است و سپس فصل‌های دوگانه و بخش‌های مختلف آن هر یک به مبحثی جداگانه درباره طنزهای ستون «دو کلمه حرف حساب» می‌پردازد. از عناوین مباحث مهم این کتاب می‌توان به «زبان طنزآمیز»، «شگردهای طنزپرداری»، «آیرنی سقراطی»، «کارکرد غافلگیری»، «کوچک‌سازی اشخاص»، «شگردهای بلاغی»، «استفاده از زبان و فرهنگ عامیانه»، «محمل‌های طنز»، «پاورقی یا طنزنوشت» و «شخصیت‌پردازی» اشاره کرد. شخصیت‌های «گل‌آقا»، «مش رجب»، «غضنفر»، «شاغلام»، «ممصادق»، و «کمینه، عیال ممصادق» از نمونه‌های به‌یادماندنی در این زمینه است. مؤلف در هر بخش نمونه‌های متعدد از مطالب ستون «دو کلمه حرف حساب» را می‌آورد و در خصوص آن‌ها توضیحات لازم را ارائه می‌دهد.
چند خط از یک کتاب
صابری به طنز نگاهی هنری و ادبی داشت و از شگردها و ترفندهای ادبی چون ایهام و کنایه به فراوانی استفاده میکرد. ظرافت بسیاری از طنزهایش را مردم عادی، بهخصوص جوانان، درک نمیکردند؛ چون باید حداقل آشنایی با ادبیات کهن میداشتند. صابری سبکی کنایی داشت و عدم صراحت را شرط طنزنویسی میدانست. میگوید: «آخر این کار قشنگ نیست که آدم در سرزمین حافظ طنز بنویسد بدون رمز و راز» (صابری 1372 الف: 214).
او بر این باور بود که خواننده باید در فهم متن شریک باشد و خودش پیام طنزنویس را درک کند. به همین دلیل، هیچگاه توضیح نمیدهد و نمیگوید که پیام اصلی طنز کجاست (همان). انتخاب این شیوة طنزنویسی به این مسئله بازمیگردد که صابری اساساً نمیخواهد سوژة طنزش را تخریب کند. میگوید: من با همة دنیا رفیقم. با همه برادرم. تلخی و تندی را نمیتوانم به خود بقبولانم. خود را برتر نمیبینم. بیعیب نیستم که عیبجویی از دیگران را بیمحابا از قلم جاری کنم. هدفم ساختن است نه تخریب و از هیچکس نمیپذیرم که بگوید فلان شخصیت را باید «کوبید» و هیچ استدلالی را در این زمینه قبول ندارم. حتی اگر اشتباه هم باشد، محور حرکت گل‌آقا و طنز گل‌آقایی همین است (صابری 1374: 77).
و همین سبب میشد طنز گل‌آقا محافظهکارتر از طنزهای تند و آتشین سالهای 1376 به نظر برسد. البته اتفاقات همان سالها نشان می‌دهد که شیوة طنزنویسی صابری تا چه اندازه سبب تداوم حیات طنز سیاسی در جامعة ایران بعد از انقلاب اسلامی بوده است.
درمجموع، می‌توان گفت که چند عامل درونی و بیرونی سبب ماندگاری طنز گل‌آقایی شده است. عوامل درونی چون توجه به زبان، قالب و شگردهای طنز، و در یک کلام خلق طنز هنری و بیان مشکلات اصلی جامعه (اغلب مسائل اقتصادی و معیشتی) در طنز با نگرشی معتدل. عوامل بیرونی چون ظرف زمانی که طنزهای «دو کلمه حرف حساب» در آن چاپ شده، مخاطبان طنز «دو کلمه حرف حساب»، و تأثیر طنزها بر مخاطب.
در این کتاب، ما به عوامل بیرونی، که سبب ماندگاری طنز می‌شود، کاری نداریم و بیشتر بر عوامل درونی تأکید داریم. در بخش‌های بعدی، به این مسئله میپردازیم که صابری چگونه از زبان، شگردهای ادبی، و قالب استفاده می‌کند تا طنزهایش را ژرفا و اوج بخشد و آن را از زبان اخباری و پیام ساده و صرف پیراسته گرداند...
منابع: پایگاه خبری سوره مهر / فارس
