سرگذشت سینما در دولت هاشمی

شش اتفاق شاخص دوران ریاست جمهوی آیت الله هاشمی رفسنجانی كه در سینمای ایران رخ داد

نوشتار پیش رو مروری است بر وضعیت سینما در دوران هشت ساله ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی. می دانیم كه سال 1368 تا 1376 كه دو دولت هاشمی رفسنجانی بر سر كار بود، به دوران سازندگی معروف است و همه تلاش دولت صرف بازسازی و آبادانی كشور شد.

اثرات جنگ تحمیلی در همه سطوح جامعه بر جا بود و طبیعی است كه اولویت اول دولت از بین بردن آثار مخرب جنگ باشد. در چنین قاموس و تعریفی فرهنگ و به طور اخص سینما ، خواسته یا ناخواسته، به گوشه ای رانده می شود. از همین معبر است كه سینماگران رضایت چندانی از عملكرد مسئولان وزارت ارشاد و بنیاد فارابی ندارند. با این حال و با در نظر گرفتن همه سختی ها و مضیقه های اقتصادی ، می بینیم كه چراغ سالن های سینما روشن است و اتفاقات خوب بیشماری در این هشت سال رخ می دهد.

ظهور ستاره ها

با پیروزی انقلاب، تعریف سینما تغییر كرد و نگاه ها به آن تفاوتی ماهوی یافت. در نظام فكری جدید، مفهوم ستاره آن قدر تقلیل یافت تا جایی كه بیراه نیست اگر بگوییم در حد «یك ضد ارزش» مطرح بود. از آن طرف به خاطر جنگ تحمیلی، رویكرد غالب فیلم ها به دفاع مقدس بود و قهرمان هایش مردان. اواخر دهه شصت بار دیگر سینما و مشخصا خود فیلمسازها وجود ستاره در فیلم ها را به عنوان یك اصل لازم دیدند كه نتیجه اش ظهور بازیگرانی است كه همچنان ردای ستاره بودن بر تن دارند.

نیكی كریمی: یك فیلم بازی كرده بود (وسوسه) اما «عروس» نامش را سر زبان ها انداخت و باعث شد نزدیك به سه دهه همچنان در صدر سینما باشد. بهروز افخمی كه به جسارت در فیلمسازی شهره است، برای فیلمش بازیگری خوش چهره انتخاب كرد و همین سرآغاز ورود بازیگران زن خوش چهره در فیلم ها شد. افخمی بر خلاف سنت رایج آن سال ها ، از بازیگرش فاصله نگرفت و در قاب بندی هایش به اصول استفاده درست از ستاره پایند ماند.

ابوالفضل پورعرب: فیلم «عروس» یك بازیگر دیگر هم داشت كه خیلی زود عنوان جوان اول فیلم ها را برای سال های متمادی به نام خود زد. ابوالفضل پورعرب آمده بود تا نماینده ای از نسل پس از جنگ باشد. شمایل پور عرب بزودی بر دل مردم نشست و این ستاره نوظهور تا سال ها انتخاب اول فیلمسازان بود.

هدیه تهرانی: بعد از نه گفتن به «لیلا»ی داریوش مهرجویی و «روز واقعه» سعید اسدی و چند نقش دیگر، با «سلطان»مسعود كیمیایی به سینمای ایران معرفی شد. یعنی در روزهایی كه همچنان سینمای ایران در استفاده از چهره های زیبا ابا داشت، مخاطبان با شمایل خانم تهرانی روبرو شدند كه چهره سرد و صورت سنگی مشخصه اصلی اش بود. عنوان «سوپراستار» خیلی زود پسوند نام تهرانی شد و هر چه بازی می كرد (ولو ضعیف) با اقبال مواجه می شد.

لیلا حاتمی: درمیانه دهه هفتاد سینمای ایران شاهد ظهور یك بازیگر خوش استعداد دیگر بود كه در كنار استعداد، قابلیت های ستاره شدن را داشت. لیلا حاتمی همپای هدیه تهرانی محبوبیت عام پیدا نكرد (بخش اعظمی از این اتفاق به تفاوت در نوع انتخاب ها بر می گردد) اما بزودی تبدیل به بازیگر مورد علاقه منتقدان و سخت پسندهای سینما شد. خانم حاتمی با كارنامه ای وزین همچنان بازیگر محبوب كارگردان ها است.

فریبرز عرب نیا: چندین فیلم بازی كرده بود اما سال 75 با فیلم «سلطان» به محبوبیت رسید. پس از آن فریبرز عرب نیا تا سال ها شمایل سوپراستار داشت و محبوب مخاطبان بود كه چند سالی است سطوت پیشین را ندارد.

بازگشت هاشم پور با شمایل زینال

جمشید هاشم پور (آریا) چند فیلم بازی كرد اما شمایل او در فیلم «تاراج» (سر تراشیده و حركات اكشن) به دل مخاطبان سینما نشست و نامش با كاراكتر «زینال بندری» سر زبان ها افتاد. مسئولان سینمایی دهه شصت چنین ریختی از هاشم پور را بر نتافتند و همین باعث ممنوع الكاری اش شد. هاشم پور در بازگشت دوباره، شمایل قبلی را رها كرد. همین باعث شد علاقمندان سینمای اكشن و این بازیگر او را در هیبت جدید پس بزنند. طلسم شمایل مشابه زینال بندری بالاخره در میانه دهه هفتاد می شكند و هاشم پور در فیلم «افعی» با سر تراشیده جلوی دوربین می رود. او دراین فیلم كه اتفاقا اثری ماجراجویانه است، یك بار دیگر خاطرات خوش «تاراج» را تكرار می كند. صف طولانی مقابل سینماها نشان از محبوبیت جمشید هاشم پور در هیبت زینال بندی دارد. حساسیت ها بعد از این فیلم فروكش می كند و كارگردان ها با طیب خاطر سراغش می روند. نتیجه آن كه فیلم های اكشن با حضور هاشم پور به یك باره زیاد می شود و از قضا مردم هم از آن ها استقبال می كنند.«نیش» و « عقرب» مهم ترین فیلم های اكشن اوست كه هر دو گیشه موفقی داشتند.

پوست اندازی سینمای جنگ

جنگ تحمیلی، مسیر سینما را عوض كرد و توجه فیلمسازان و مسئولان به ژانر تازه ای موصوف به «دفاع مقدس» معطوف شد. آن چه در دوران جنگ و حتی سال های پس از آن اولویت این سینما قرار داشت، فیلم های مهیج بود كه روحیه سلحشوری مردم را تقویت می كرد. كم كم نگاه فیلمسازان تغییر كرد و فیلم های متفاوتی كه ذیل ژانر دفاع مقدس تعریف می شوند،ساخته شد. ابراهیم حاتمی كیا در دومین فیلمش «دیده بان» جنگ را طور دیگر دید و در فیلم های بعد زاویه نگاهش بكلی تغییر كرد؛ قهرمان هایش، بازمانده های جنگ بودند كه درگیر ابتلائات اجتماعی هستند. بهرام بیضایی فیلم متفاوت «باشو غریبه كوچك» را می سازد كه البته به دلیل نگاه خاصش به جنگ سال ها به محاق  می رود. حتی فیلم «كیمیا» ی احمد رضا درویش جنگ را طور دیگر دیده و دوربینش در خرمشهر روای رنج های بشری است. در این سال ها شاهد چند فیلم باشكوه از سینمای دفاع مقدس هستیم كه «جنگ نفتكش ها» و «حمله به اچ 3» از آن جمله است. فیلم های ماندگار دیگر دوران ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی كه همچنان محل اشاره منتقدان و كارشناسان هستند این ها هستند: هور در آتش، سجاده آتش ، سفر به چذابه، آخرین شناسایی و لیلی با من است.

خط شكنی لیلی با من است

«لیلی با من است» در سینمای دفاع مقدس و در اشلی بالاتر برای سینمای ایران جزو نقاط عطف بحساب می آید. كمال تبریزی (كارگردان) و رضا مقصودی (فیلمنامه نویس) كلیشه های فیلم های جنگی را كنار زدند و با برخی مفاهیم تثبیت شده شوخی كردند. «لیلی با من است» لب مرز حركت می كند و همین باعث شد واكنش منفی پررنگی در برابر آن شكل نگیرد. «لیلی با من است»یكی از سالم‌ترین و در عین‌حال كامل‌ترین فیلم‌های كمدی است كه در گونه دفاع مقدس ساخته شده و اتفاقا در جشنواره فجر مهر تائید از داوران گرفت تا معلوم شود نگاه دولت وقت همسو با فیلم است. فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه از چهاردهمین جشنواره فیلم فجر شد و در دو رشته دیگر نامزد بود.

در یك قدمی جایزه اسكار

سینمای ایران سابقه ای طولانی در جشنواره های بین المللی دارد و جوایز بیشماری بدست آورده اما سهم ما از آكادمی اسكار ناچیز است. فعلا فقط «جدایی نادر از سیمین» اصغر فرهادی اسکار خارجی را برای سینمای ایران به ارمغان آورده و شاید این افتخار با «فروشنده» تكرار شود. پیش از این مهم ترین افتخار ایران در آكادمی به حضور «بچه‌های آسمان» مجید مجیدی در جمع نامزدهای بهترین اسکار غیر انگلیسی زبان بر می گردد. مجید مجیدی فیلمش را سال 1375 ساخت كه سال بعد با حضور فیلمش در میان نامزدهای كسب اسكار اتفاق مهمی برای سینمای ایران رقم خورد. نكته دیگر این كه سینمای ایران به مدت 16 سال نماینده‌ای به اسکار معرفی نکرد تا سال 1373 که فیلم «زیر درختان زیتون» ساخته‌ زنده یاد عباس کیارستمی معرفی شد. فیلم هرچند توفیقی بدست نیاورد اما پایانی بود از عدم همكاری ایران و آکادمی. این اتفاق در دولت آیت الله هاشمی رفسنجانی رخ داد و از این حیث افتخاری برای او دولتمردان فرهنگی اش بحساب می آید.

توقیفی ها

در این هشت سال چندین فیلم به محاق رفتند و سال ها طول كشید تا رنگ پرده ببنیند. در جشنواره سیزدهم فیلم فجر برای نخستین باز از «آدم برفی» رونمایی شد اما به دلیل زن پوشی اكبر عبدی به محاق رفت. 3 سال بعد ، همزمان با روی كار آمدن دولت اصلاحات «آدم برفی» بر پرده سینماها رفت. داریوش مهرجویی سال 1370 سراغ «بانو» رفت اما هفت سال در محاق ماند.بهرام بیضایی سال 64 «باشو غریبه كوچك» را ساخت. فیلم اما برچسب ضد جنگ خورد و چهار سال بعد فیلم رفع توقیف شد. در جشنواره سیزدهم محمد رضا هنرمند با «دیدار» قصد داشت سوژه ای در جهت همدلی ارامنه و مسلمان ها بسازد اما عاشق شدن مرد مسلمان به یك دختر ارمنی خیلی زود صدای اعتراض برخی را بلند كرد. 3 سال بعد با روی كار آمدن دولت اصلاحات فیلم روی پرده سینماها رفت. از دیگر توقیفی ها می توان به «شب های زاینده رود» و «در مسلخ عشق» اشاره کرد.