آغاز قرون وسطا، شروع کتابت
امپراتوری روم در 395 میلادی از هم پاشید و دو نیمه شد و از آن پس دورانی شروع شد که به عصر تاریک قرون وسطا مشهور گشت. هرچند جنگ و عدم ثبات، باعث از هم پاشیدگی دستاوردهای رومی در عرصه سیاسی شد، اما دورانی از رونق صنایع دستی و کتابت آغاز شد که جایگزین مناسبی برای مجسمه سازی عصر هلنی بود.
امپراتور رومی با گرویدن کنستانتین به دین مسیحیت پایان یافت و در واقع تاریخ مسیحی به صورت رسمی آغاز به گسترش کرد. پس از مرگ کنستانتین کبیر، روم به دو بخش شرقی (بیزانس) و غربی(قرون وسطا) تفکیک شد. روم شرقی، با تاثیر از دین تازه به ظهور رسیده اسلام، دوران طلایی را آغاز نمود، اما برعکس، اروپا، درگیر جنگ، آشوب، بیماری و... شد و عصری را رقم زد که قریب به ١١هزار سال طول کشید و به قرون سیاه وسطا مشهور گشت.
با این وجود لزوم ترویج دین مسیحی در غرب، گسترش نشر کتاب مقدس را می طلبید و همین امر سبب شد هنر کتابت و تصویرگری، دارای اهمیتی روز افزون گردد؛ هنری که به طور مستقیم در دیرها، کلیساها و مراکز مذهبی تولید می شد.
تشکیل محلی به نام "نوشتارخانه" در صومعه ها، روش تهیه کتب مذهبی را به سمت هنری کارگاهی پیش برد؛ به طوری که سرنگارشگر، محّرر و مذهب، برخی از مهمترین سمت های این کارگاه ها بود.
اسباب و لوازم تهیه نسخ
با توجه به آنکه هنوز روش های تولید کاغذ از شرق وارد غرب نشده بود، اصولا کتب تهیه شده در دیرها، نوشته شده بر روی چرم هستند. جلد کتابها نیز از چرم تهیه می شد و با انواع سنگها و نقوش تزئین می گشت.
مرکب مورد استفاده از قرار زیر است:
- مرکب سیاه : از دوده بخاری و چراغ
- مرکب قرمز: ترکیب صمغ و آب با گچ قرمز
- مرکب قهوه ای: زردآب آهن و یا کرمینه زنبور بی عسل و یا میوه بلوط
- رنگها: از مواد معدنی، حیوانی و گیاهی؛ مثل لاجورد
- رنگ طلایی: از طلا
ویژگیهای تصاویر نسخ مذهبی قرون وسطی
هرچند نسخ تهیه شده در قرون وسطا از تنوع بی نظیری برخوردار است اما چند ویژگی کلی در میان آنها مشترکند:
- اصولا این نسخ تنها تزئینی نیست بلکه دارای جنبه آموزشی و تاثیر روحی و عرفانی است
- کتب اکثرا کوچک هستند؛ چرا که ترویج دین و آموزه های مسیح لزوم به سفر را برای کشیشان از شهری به بلاد دیگر تشدید می کرد و بالطبع این کتابها برای حمل و نقل می باید سبک می بودند. با توجه به جنس چرمی،گران بودن چرم، سنگین بودن کتاب و... تلاش می شد قطع کتب بزرگ نباشد.
- مهمترین خصلت این کتابها که طبع هریک از آنها چندین سال به درازا می کشید، تزئینات چشمگیر و زیبای آنهاست که سبب شده ویژگی های غنی گرافیکی داشته باشند.
- سبک این تزئینات به صورت محلی است؛ دلیل این امر سخت بودن سفر و صعب العبور بودن راه ها، عدم امنیت و گرفتاری به انواع بیماری هاست که در نهایت انتقال دستاوردهای یک منطقه به منطقه دیگر را با مشکل روبه رو می کرد.
ریشه این مصورسازی در چیست؟
مسیحیان از همان ابتدا تلاش نمودند روایات کتاب مقدس را در قالب قصص جذاب تصویرپردازی کنند. اولین دلیل این امر، بی سواد بودن قشر عامه مردم بود، اما بکارگیری گرافیک تصویریِ غنی در این کتب، نشانگر ریشه دار بودن هنر تصویرگری در دورانی پیش از مسیحیت است. جالب آنکه برخی از قدیمی ترین کتب باقی مانده از این عصر، دربردارنده روایات رومی است تا مسیحی! و به همین دلیل شاید کپی برداری از برخی آثار رومی باشد.
مهمترین منابع هنر تصویرگری در صدر مسیحیت را می توان در دو گروه دسته بندی کرد:
- نسخ مصری
این دو پیش از مسیحیت، دستاوردهای تمدنی ٢٠٠٠ ساله را در هنر تصویرگری به مسیحیت انتقال داده بودند و به همین دلیل کتب این دوران از نظر هنری، غنی و قابل توجه است و خام و ناپخته نیست.
قدیمی ترین نسخه قرون وسطی
این کتاب حاوی دو شعر از سه شعر بلند «پوبایوس ویرجیلیوس مارو» (19-70م.) است. این دو شعر عبارتند از:
- جورجیک؛ که روایتی از کشاورزی و زندگی روستایی است
- آنئید؛ که به حماسه آنئاس تعلق دارد.
ویژگی های نسخه ویرژیل
- از نظر طراحیِ گرافیک، این کتاب دارای روایتی یکنواخت و ساده است.
- در هر صفحه، متن در یک ستون پهن با بزرگ نویسه روستیک مواج و تصاویر به پهنای ستون متن اغلب با نوارهای رنگین درخشان(غالبا قرمز) قاب شده است.
- قاب تصویر؛ در بالا، وسط یا پایین بوده
- اسم کاراکتر در بالای تصویر نوشته شده
- تکنیک تصویرسازی و نوع پرداخت شخصیت ها؛ کاملا رومی و غیر مسیحی است
- موضوع کتاب؛ روایتی غیر مسیحی است
- شیوه کار؛ یادآور نقاشی های پمپئی مربوط به تمدن رومی است.
با آنکه این کتاب، هنوز با اندیشه های مسیحی و آموزه های آن فاصله دارد اما به خوبی نمایانگر دستاوردهای تمدن های پیش از مسیحیت در امر تصویرگری است.
به هرترتیب می توان گفت طبع و تهیه نسخی از این دست، به عنوان پیشگام نسخ مذهبی در تمدن مسیحی است و همچون تمرینی برای کشیشان برای رسیدن به قدرت قلم و یادگیری تصویرسازی و ساخت و تهیه کتب در ادوار بعد به شمار می آید.
