به بهانه اکران فیلم «هیهات»

مصائب ساخت فیلم های عاشواریی به بهانه اکران فیلم «هیهات»

بعد از فراز و  نشیب های پیش آمده بر سر اکران رستاخیز، «هیهات» تازه ترین فیلم ساخته شده با موضوع عاشورا است که محرم امسال امکان اکران پیدا کرده؛ اما سهم داستان از مفاهیم عاشورا اندازه ای هست که بتوان ادعای فیلمی با مفاهیم عاشورایی داشت؟

38 سال از پیروزی انقلاب اسلامی می گذرد و در طول این سالها هرسال محرم صحبت از اهمیت پرداختن به قیام امام حسین علیه السلام بوده و اینکه رسانه ها در این امر اثرگذاری زیادی دارند. در اینجا با سایر بخش ها کار نداریم که البته در خیلی موارد هم اتفاقات خوبی افتاده اما در مورد سینما و تلویزیون هروقت صحبت از ساخت فیلمی برای امام حسین علیه السلام شده یا حواشی پررنگ تر بوده و یا کلیشه هایی بودند که در اثر تکرار به تصاویری عادی و از پیش حدس زده بدل شدند.
قابلیت بصری بودن سینما و تلویزیون این دو را به پر حاشیه ترین رسانه ها برای روایتگری عاشورا تبدیل کرده و تا امروز هربار که بنا بر روایت داستانی از عاشورا شده حواشی آنقدر پررنگ بودند که مجال چندانی برای پرداخت به واقعیت پیدا نشده. جلب رضایت مراجع و گروه های مذهبی و کمبود منابع مالی با توجه به هزینه بالای کارهای تاریخی دو عامل اصلی برای ناموفق بودن ساخت فیلم های دینی به خصوص با موضوع عاشورا است.
از تولید اولین فیلم سینمایی با موضوع قیام امام حسین علیه السلام 34 سال می گذرد. «سفیر» اولین فیلمی بود که در سال 61 با داستان قیس بن مسهر گوشه ای از واقعه عاشورا را روایت کرد.

سیزده سال بعد شهرام اسدی «روز واقعه» را ساخت؛ داستان در مورد جوانی مسیحی بود که تازه به اسلام روی آورده بود. بعد از «روز واقعه» پرده سینما خالی از این موضوع بود تا سال 87 که مجتبی راعی به سراغ «عصر روز دهم» رفت؛ داستان در مورد پزشکی است که به دنبال خواهرش راهی عراق می شود.

در تمام این فیلم ها ماجرایی در حاشیه بهانه پرداختن به عاشورا است. اما سال پیش «رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش آماده اکران شد؛ فیلمی که حدود 6 سال ساختش طول کشید. «رستاخیز» با وجود داستان های حاشیه ای بیشتر از سایر فیلم های سینمایی به اصل واقعه عاشورا نزدیک شد اما با وجود دریافت پروانه نمایش به دلیل اعتراض ها سهمش از اکران عمومی تنها یک روز بود و همچنان نظرات ضدو نقیض درباره اکران فیلم ادامه دارد.

هیهات از کلیشه ها

اما «هیهات» تازه ترین فیلم سینمایی است که به زعم عوامل و آنچه در خلاصه داستان آمده مفاهیم عاشورا را بازگو می کند، ادعایی که در مواجه با فیلم چندان احساس نمی شود.
هیهات چهار داستان اپیزودیک از چهار کارگردان را روایت می کنند، (هادی ناییجی، دانش اقباشاوی، سید روح  الله حجازی هادی مقدم  دوست)؛ داستان هایی که سایر موضوعات را پررنگ تر از اصل ماجرا نشان می دهند.

اپیزود اول:

مادری پیر آرزوی زیارت کربلا را دارد. با رسیدن کاروان ضریح اما حسین علیه السلام به شوشتر پسرش با تهدید ضریح را به روستا می برد تا مادرش زیارت کند و شفا بگیرد...

اپیزود دوم:

در روستایی از شهرهای جنوبی، کار مین روبی متوقف شده و مردم به دلیل بسته شدن شط برای پاکسازی مین ها دچار کم آبی شدند؛ سید فرید موسوی سردارجانبازی است که به قصد رفتن به زیارت کربلا به شهرش رفته اما میان رفتن به زیارت و کمک به مردم محروم زادگاهش، ماندن را انتخاب می کند...

اپیزود سوم:

آلا دختر بچه ای است که پدرش شهید شده، برای کمک به مادر و گذران زندگی کار پدر را که درست کردن مهر از تربت کربلا بوده ادامه می دهد...

اپیزود چهارم:

مرتضی پزشک داوطلب در کربلا است. همسرمرتضی همراه با پسرشان برای دیدن او به کربلا می روند؛ اما وقتی می رسند که مرتضی به مدافعان حرم پیوسته...

در سه اپیزود اول، دیگر موضوعات حاشیه ای آنقدر پررنگ است که پایان ماجرا از همان ابتدا روشن است و رغبتی برای ادامه داستان نمی ماند و همین مخاطب را تا انتهای کار در سالن نگه نمی دارد. اما اپیزود چهارم به موضوع اصلی فیلم نزدیک تر می شود و در بین سه داستان دیگر حرف تازه تری دارد.
در موضوعات مذهبی بعضی از داستان ها آنقدر تکرار شده و به حاشیه رفته که اگر قرار باشد دوباره به آنها پرداخته شود نگاهی تازه می طلبد. تصویرهای کلیشه ای از موضوعات دینی آنقدر تکرار شده که مخاطب عادت کرده که ظاهرا همیشه باید مفاهیم مذهبی را با آنها دنبال کند. کلیشه هایی که با تکرار زیاد و غلو دیگر حتی برای لحظاتی هم از روی احساس حال خوب ایجاد نمی کنند؛ مانند آنچه که در خط اصلی داستان های هیهات می بینیم.

متأسفانه غالب باوری که رسانه های ما از گزاره های مذهبی به مخاطب می دهد در حد شفای بیمار، رفع گرفتاری ها و ... خلاصه شده و در طول این سال ها فرصتی برای بیان عمیق مفاهیم عاشورا نبوده. درست است که سینما کلاس آموزشی و اخلاق نیست اما اگر قرار باشد فیلمی با این عنوان که مفاهیم عاشورا را روایت می کند ساخته شود نیاز به داستانی قوی و محکم دارد. سینما و تلویزیون ما سال هاست که آزمون و خطا را در موضوعات کلیشه ای و تکراری پشت سرگذاشته و دیگر برای کسب تجربه  در این حیطه دیر است.
جدای از بحث ضعف داستان، سازندگان «هیهات» حتی از فرصت حضور در کربلا و امکانی که در تصویربرداری اماکن مقدس داشتند به درستی استفاده نکردند. با وجود اینکه داستان در اپیزود سوم و چهارم در کربلا روایت می شود اما بازهم در ارتباط با مخاطب حرفی ندارد، ارتباطی که در حداقلی ترین شکل می توانست به شکل احساسی برقرار شود.

سهم سینما از عاشورا تنها شور حسینی است

اما این موضوعات تکراری روی دیگری هم دارد. جدای از بحث بودجه بر فرض اینکه تامین شود، حساسیت ها و اما و اگر هایی که در تولید یک اثر دینی وجود دارد گاهی به اندازه ای است که سینماگران را از رفتن به سمت موضوعات دینی بازمی دارد. درست است عاشورا موضوعی نیست که با آزمون و خطا در سینما به آن پرداخته شود و اگر قرار است اثری ساخته شود نیاز به مقدمات قوی و محکم دارد اما اگر حساسیت ها و ایرادات بی اندازه و سلیقه ای پر رنگ شود همین تعداد محدود هم یا رفتن به سمت موضوعات حاشیه ای را ترجیح می دهند و یا از ساخت چنین فیلم هایی منصرف می شوند. نمونه نزدیک بلاتکلیفی در کارهای دینی فیلم «رستاخیز» است که از زمان آماده شدنش برای اکران تا امروز همچنان در اما و اگر به سر می برد و وزارت ارشاد و سازمان سینمایی در حل مشکل اکران فیلم هر روز حرف تازه ای می زنند، در حالیکه ظاهرا «رستاخیز» تأییدهای لازم را قبل از اکران داشته!
با توجه به اهمیت واقعه کربلا و امکان استفاده از سینما به عنوان یک رسانه پر قدرت و اثر گذار، به دلیل مشکلاتی که اشاره شد به رغم تلاش هایی که شده هنوز این امکان فراهم نشده تا اثری شایسته با حمایت های لازم به این واقعه بپردازد.
درست است که در ماه محرم شور حسینی همه جا هست و در این روزها کسی به دنبال فیلم و سریال برای تأمین نیازش نیست اما؛ سالهاست که ایام محرم مطلب ها نوشته می شود و حرف ها زده می شود که داستان کربلا حرف های زیادی دارد و ما کم کاری کردیم و بازهم همان مسیر قبل طی می شود. اگر قرار باشد واقعه کربلا با داستان هایی حاشیه ای و تکراری روایت شود که حتی سهمی در حال خوب مخاطب و رساندن مفاهیم معرفتی ندارد تفاوت چندانی با کار نکردن در این باره نیست، و علاوه بر هزینه ای گزاف تمام باورها و معارف دینی خلاصه می شود در گرفتن حاجت ها و شفای بیماران.... .