تبیان، دستیار زندگی
با گفت و گویی جذاب و خواندنی با دکتر بهرام عکاشه،پدر علم زلزله شناسی ایران، با تبیان همراه باشید.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مصاحبه با پدر زلزله شناسی ایران

هشدار؛ تهران در وضعیت بحرانی!

با گفت و گویی جذاب و خواندنی با دکتر بهرام عکاشه،پدر علم زلزله شناسی ایران، با تبیان همراه باشید.

مصاحبه: سید محمد  امین سعادت-بخش دانش تبیان

عکاشه

-جناب دکتر لطف می فرمایید در ابتدا خودتان را معرفی کنید ؟

بنده بهرام عکاشه هستم، متولد سال 1315 در شهر مسجد سلیمان، شهری که به حق می شود گفت اولین شهر سرزمین کشورمان هست؛ چرا که اولین چاه نفت در کشورمان در مسجد سلیمان در نمره یک در حدود 108 سال پیش حفر شد، در حالی که دانشگاه در کشورمان عمری کوتاه دارد، و ژئوفیزیک حداکثر 55 سال از عمرش می گذرد.

بنده دوران دبستان را در مسجد سلیمان گذراندم و دبیرستان را هم تا کلاس 11 در مسجد سلیمان ادامه دادم، اما از آنجایی که من به رشته ریاضی علاقه مند بودم و در مسجد سلیمان هم رشته ریاضی وجود نداشت، بنابراین به اهواز رفتم و پس از گذراندن ششم ریاضی به تهران رفته و در کنکور شرکت کرده و در رشته فیزیک دانشگاه تهران قبول شدم. یک نکته بسیار مهم این است که در آن زمان در مسجد سلیمان لوله کشی آب و گاز وجود داشت، اما در همان زمان در تهران لوله کشی گاز وجود نداشت.

در دوران دانشجویی من در تهران بوسیله قاطر آب رسانی می شد. بنظر من در حق تهران اجحاف شده و در حال حاضر در شهر تهران دارند فاضلاب می کشند.


حدود 55 سال پیش ژئوفیزیک در کشور در دانشگاه تهران پایه گذاری شد. دکتر حسابی و دکتر افشار که در دانشکده علوم دانشگاه تهران بودند، تصمیم گرفتند که چند نفر را به خارج از کشور بفرستند تا در این زمینه متخصص بشوند. من برای رشته ی زلزله شناسی انتخاب شدم و برای بیش از 9 سال زلزله شناسی را بصورت عملی و تئوری آموختم. در شهر فرانکفورت آلمان فوق لیسانس و دکترای خود را در رشته ی زلزله شناسی در کنار نخبگان دنیا دریافت نمودم. سپس مجددا به دانشگاه تهران مراجعت کردم و در سال 1348 رشته ی زلزله شناسی را راه اندازی کردیم.

-همه با رویدادی به نام زلزله آشنایی داریم، اما بطور خلاصه و روان از بیان خودتان بگویید زلزله چیست ؟

زلزله چیز بسیار ساده ای است. زلزله یعنی طبیعت یک حرکاتی دارد. چرا اصلا زلزله وجود دارد؟ یادمان نرود که داخل زمین در هسته حدود 7000 درجه داغ است. این گرما عامل حرکت می شود. در اثر این گرما لایه ها و پوسته های زمین شکسته می شوند، و این شکستگی ها موجب زلزله می شود. به جرات می توانم بگویم که اکثر زلزله ها در عمق 10 الی 15 کیلومتری سطح زمین رخ می دهد.

-بنابراین طبق تعاریف گسل به چه چیزی گفته می شود؟

پوسته کره زمین به چند تکه تقسیم شده است، که به هر تکه یک صفحه یا یک Plate گفته می شود. حرکات این صفحات نسبت به یکدیگر نیز تکتونیک صفحه ای نام دارد. در نتیجه ی حرکت این صفحه ها، برخی صفحه ها از یکدیگر دور می شوند، و در مقابل برخی صفحات نیز به یکدیگر نزدیک شده و برخورد می کنند. برخورد صفحات با یکدیگر موجب بالا آمدن سطح زمین و بوجود آمدن پدیده ای به نام کوه می شوند. فشرده شدن صفحات علاوه بر این، باعث ذخیره و جمع شدن نیرو می شد.

سطح زمین تا مقدار خاصی این نیرو را تحمل می کند، و پس از آن این نیرو خود را رها می کند که نتیجه آن پدیده زلزله می شود. زمانی که یک صفحه با صفحه دیگری برخورد می کند، سطح زمین شکسته می شود، و فصل مشترک این شکستگی را ما گسل می نامیم.

البته بسیاری از گسل ها ناشناخته هستند و ما تعداد کمی از آنها را می شناسیم. بنابراین رشته کوه ها در سرتاسر کره زمین حاصل برخورد صفحات مختلف هستند. بطور مثال در کشور خودمان ایران می بینیم که ما تحت تاثیر چند نیرو قرار گرفته ایم. صفحه ی عربستان به سمت شمال شرق در حال حرکت است و زلزله خیزی مناطق مابین بندر عباس و کرمانشاه را بوجود می آورد.

زلزله خیزی شرق ایران بصورت شمالی جنوبی می باشد؛ شبهه قاره هند از قطب جنوب کنده شده، حرکت می کند و کوه های آلپ و هیمالیا و زلزله خیزی شرق ایران را بوجود می آورد. بنابراین ایران تحت تاثیر دو نیرو از جنوب شرقی و جنوب غربی است، که نتیجه آن تشکیل شدن سلسله کوه های البرز است که بصورت قوسی شکل از آذربایجان به سمت تهران و در ادامه به سمت بجنورد می رود. ضلع شرقی کوه های البرز به سبب حرکت شبهه قاره هند، و ضلع غربی آن حاصل حرکت شبهه جزیره عربستان است، و به همین دلیل ما می بینیم که سال به سال بر ارتفاع کوه های البرز افزوده می شود. در مرکز ایران اما زلزله خیزی نداریم.

در نتیجه در دامنه ی کوه ها ما شاهد گسل هستیم، که شهر تهران از آنجایی که در دامنه کوه های البرز واقع شده است، دارای گسل های فراوانی در مناطق ری، نیاوران، مشا و دماوند در شمال شرق تهران می باشد.

گسل های شرق تهران پتانسیل زلزله تا 8 ریشتر را نیز دارند، و همچنین گسل های ری و نیاوران تا 7 ریشتر می توانند باشند. آخرین زلزله ای که در شرق تهران رخ داد، در سال 1803 میلادی بود، در حدود 185 سال پیش در تهران، بازار و کاخ سلطنتی بر اثر این زلزله صدمه دیدند.

طبق محاسبات بنده، زلزله ی تهران بایستی هر 200 سال به 200 سال تکرار بشود. و از نظر محاسبات ریاضی و در زمینه آمار و احتمالات، حدود 15 سال دیگر باید در تهران زلزله بیاد. البته این محاسبات بررسی آمار و احتمالات است، و ممکن است در آن تقدم و تاخر صورت بگیرد، اما چیزی که قطعی است این است که بالاخره رخ دادن زلزله حتمی است.
در زمان های گذشته هم تهران بارها بطور کامل ویران و مجددا بازسازی شده، و نظر من هم این است که تهران پس از زلزله به شدت ویران می شود.

شهر تهران از آنجایی که در دامنه کوه های البرز واقع شده است، دارای گسل های فراوانی در مناطق ری، نیاوران، مشا و دماوند در شمال شرق تهران می باشد.

بنده بارها به مقامات کشور و ستاد بحران این اخطار را داده ام. در حدود سال 57 بود که ستاد امنیت ملی به من نامه نوشت که دلایل خودم را ارائه کنم. من دلایلم را ارائه کردم و برای راه حل نیز 3 پیشنهاد ارائه کردم. یکی اینکه منازل افراد کلیدی را مقاوم سازی کنید. دوم اینکه برای تهران فورا ستاد بحران تشکیل دهید، و سوم اینکه پایتخت را جابجا کنید. رئیس جمهور وقت گفت که پایتخت را به سمنان ببریم. من گفتم که سمنان شرایطش از تهران بهتر نیست. پایتخت بهتر است که در محدوده ای میان اراک و اصفهان باشد.
نکته ی دیگر نیز این است که بعلت کمبود شغل در اطراف، جمعیت تهران روز به روز رو به افزایش است، و یک سوم این جمعیت نیز حاشیه نشین هستند، و حاشیه نشین هم یعنی خانه هایی که مقاوم نیستند. از طرف دیگر پس از زلزله نیز تهران مورد غارت قرار می گیرد. بنابراین ستاد بحران به شدت حیاتی است. ستاد بحرانی که مشابه ستاد بحران کشور ژاپن باشد. کشور ژاپن بهترین زلزله شناسی و ستاد بحران را دارد. زمانی که اتفاقی رخ می دهد، فورا در تلویزیون نشان داده می شود. چراغ های سطح شهر قرمز می شوند تا خودرو ها متوقف شوند. به عقیده من در رابطه با ستاد بحران بهتر است که با ژاپن همکاری داشته باشیم.

حدود 83 درصد شهر های کشورمان در معرض زلزله خیزی شدید هستند. حدود 16 درصد نیز زلزله خیزی کمتری دارند و تنها 1 درصد کشور زلزله خیز نیست و آن هم مرکز ایران و جنوب شرق و جنوب غرب ایران را تشکیل می دهد.

در زمان های گذشته هم تهران بارها بطور کامل ویران و مجددا بازسازی شده، و نظر من هم این است که تهران پس از زلزله به شدت ویران می شود.


در نهایت اینکه ما باید پایتخت را عوض کنیم، که اگر این کار را نکنیم، گذشت زمان و طبیعت ما را مجبور به انجام این کار خواهد کرد.


-اتفاق اخیری که رخ داد، زلزله ی کشور ایتالیا بود. نظر شما در این رابطه چیست؟

ببینید، کشور ایتالیا که یک کشور اروپایی است. شهر رم و ناپل شرایط بسیار خطرناکی دارد. زلزله ی حدود 6 ریشتری موجب کشته شدن حدود 600 نفر می شود. در اروپا زلزله ای با مقیاس 5.5 ریشتر به بالا جدی و خطر آفرین می شوند، در حالی که برای شهری مثل تهران، بعلت مشکل دار بودن بافت شهری و خانه ها و خیابان ها، زلزله ای با مقیاس 4 ریشتر نیز آسیب پذیر است.

عکاشه

-اگر تهران زلزله بیاید چه می شود ؟


تهران بطور کامل در معرض خطر قرار دارد، اما در جنوب شهر صدمات بیشتر است، چرا که آب و فاضلاب از شمال شهر به سمت جنوب حرکت می کنند، و زمین بافت ضعیف و رسوبی و نرم دارد.
گاهی به من می گویند که مردم را نترسان. من می گویم که ترس خوب است، و نترسیدن خطرناک است. ترس باعث می شود من کاری کنم که صدمات به حداقل برسد. کسی که نمی ترسد یعنی تفکر نمی کند.
در اثر زلزله تهران به نظر من اگر افراد بمیرند راحت تر هستند! چرا که در حال حاضر که اتفاقی پیش نیامده است، خیابان های تهران بر اثر ترافیک قفل هستند. حال اگر خدای نکرده زلزله بیاید، امکان امداد رسانی به شدت ضعیف است، و مدت زمان بسیار زیادی نیاز دارد. در این زمان اگر در فصل گرما باشیم، جنازه ها فاسد می شوند و همین امر موجب شیوع بیماری می شود، و حتی برای امدادگران نیز مشکل ساز می شود. در فصل سرما نیز ممکن است شاهد انجماد افراد در زیر آوار شویم.

-آیا امکان پیش بینی زلزله وجود دارد؟

پیش بینی زلزله بصورت کوتاه مدت و بلند مدت مطرح می شود؛ که در حال حاضر پیش بینی کوتاه مدت میسر نیست. به نظر من چند جایزه نوبل در کشف پیش بینی کوتاه مدت زلزله نهفته است. بشر اکنون به کره ماه رفته، و من ایمان دارم در 50 سال آینده می توان به پیش بینی کوتاه مدت رسید. اما با بررسی وضعیت ژئوفیزیکی و زمین شناسی و همچنین با نگاه به تاریخ، می توان به طور بلند مدت زلزله را پیش بینی کرد. همانطور که بنده با محاسباتم به این نتیجه رسیدم که حدودا هر 200 سال یک بار در تهران زلزله می آید.

-خب، یک سوال خارج از بحث برای عوض کردن فضا، به نظر شما بدتر از زلزله در زندگی آدم ها چیست؟

اگر عواملی وجود داشته باشند که درون من رو مغشوش کنند، این از زلزله برای من بدتر است. زلزله یک بار اتفاق می افتد و تمام می شود.

-و اما سوال آخر، شما اخیرا منزل خود را عوض کردید. آیا در انتخاب منزل جدید به مسائل ایمنی و ضد زلزله بودن هم دقت کردید؟

بله، ساختمانی که من در آن هستم طبق اصول مهندسی ساخته شده و فضای اضافی ندارد، و در مقابل زلزله نیز مقاوم است. اما این کافی نیست. بر فرض که من و این ساختمان پس از زلزله سالم بمانیم، وقتی شمال و جنوب و شرق و غرب این ساختمان از بین برود، این ساختمان نیز عملا جایی برای زندگی نیست. بایستی تمام ساختمان ها و کوچه ها و خیابان ها همه اینطور باشند. در تهران آنقدر اتومبیل زیاد شده که دیگر تعریف کوچه و خیابان از بین رفته است. باید برای شرایط موجود فکری جدی و اساسی کرده و آن را هرچه سریع تر عملی کنیم.