تبیان، دستیار زندگی
مسئله هسته ای ایران مختص چند دهه اخیر و مذاکرات فی مابین ایران و چند کشور غربی و شرقی نیست، بلکه تاریخچه انرژی هسته ای در ایران، سابقه ای 65 ساله دارد و از سال های میانی قرن بیستم، ایران بدنبال دستیابی به فن آوری هسته ای بوده است.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

فعالیت های هسته ای ایران از زمان پهلوی تا کنون

مسئله هسته ای ایران مختص چند دهه اخیر و مذاکرات فی مابین ایران و چند کشور غربی و شرقی نیست، بلکه تاریخچه انرژی هسته ای در ایران، سابقه ای 65 ساله دارد و از سال های میانی قرن بیستم، ایران بدنبال دستیابی به فن آوری هسته ای بوده است.

سید محمد موسوی - بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
فعالیت هسته ای ایران

پرونده هسته ای ایران یکی از مهمترین مسائل سیاسی- دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در 4 دهه اخیر بوده است و بیش از یک دهه زمان صرف حل و فصل آن و رسیدن به یک همه جانبه شده است. اما این مهم ، مختص چند دهه اخیر و مذاکرات بین ایران و چند کشور غربی و شرقی نیست، بلکه تاریخچه مسئبه هسته ای در ایران، بیش از 65 سال است و از سالهای میانی قرن بیستم، ایران بدنبال دستیابی به فن آوری هسته ای بوده است.

اولین تلاش های ایران برای دستیابی به فناوری هسته ای به ده 1950 میلادی باز می گردد. حائز اهمیت آن که نخستین کشوری که موجب شد ایران بر آن باشد که فناوری هسته ای را کسب کند، ایالات متحده آمریکا یعنی مهمترین مخالف فعلی برنامه هسته ای بود.

اولین قدم جدی در زمینه ی استفاده از علوم و فناوری هسته ای ایران، در سال 1335 (1956) برداشته شد. در 14 اسفند 1335 (5 مارس 1957) تفاهم نامه همکاری بین آمریکا و دولت ایران راجع به استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی امضاء گردید. این تفاهم نامه؛ مشتمل بر یک مقدمه و یازده ماده است و در تاریخ دوازدهم بهمن ماه 1337 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. (1)

به موازات تفاهم نامه همکاری هسته ای بین ایران و آمریکا، انستیتو علوم هسته ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتو بود از بغداد به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزی را تحت عنوان مرکز اتمی دانشگاه تهران برای آموزش و پژوهش هسته ای پایه گذاری کرد.

اولین تلاش های ایران برای دستیابی به فناوری هسته ای به ده 1950 میلادی بازمی گردد. نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته ای ترغیب و این فناوری را به ایران منتقل کرد ایالات متحده آمریکا یعنی مهمترین مخالف فعلی برنامه هسته ای بود.

چندی بعد در سال 1337 به پیشنهاد دانشگاه تهران، ساخت یک رآکتور اتمی در دستور کار دولت قرار گرفت و تصویب گردید. در همین راستا آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا، جهت تبلیغ طرح خود (اتم برای صلح) یک رآکتور اتمی به ایران داد. ساخت رآکتور دانشگاه تهران در 1340 آغاز و در آبان ماه 1346 عملاً مورد بهره برداری قرار گرفت. ظرفیت این رآکتور 5 مگاوات بود و با 584/5 کیلوگرم سوخت اورانیوم بسیار غنی شد 93 درصد که تا سال 1357 از طرف آمریکا تأمین می گردید، کار می کرد. (2) ایجاد رآکتور اتمی دانشگاه تهران نقطه عطفی در زمینه فعالیت های هسته ای ایران محسوب می شد و عملاً در طول ساخت این رآکتور -که بعضاً کارشناسان ایرانی نیز در فرایند آن حضور داشتند- تحول مثبتی در زمینه ایجاد صنایع هسته ای در کشور صورت گرفت. در این زمان دانشگاه تهران در زمینه فناوری هسته ای فعال شد و تربیت دانشجو در این رابطه را آغاز کرد.

دانشگاه شیراز نیز رشته مهندسی هسته ای را ارائه کرد و در این راستا دانشجویانی نیز برای تحصیل در رشته های مرتبط با انرژی هسته ای به خارج اعزام شدند.(3) در کنار این اقدام، دولت آمریکا تجهیزات مربوط به سلول های داغ را جهت جداسازی پلوتونیوم در اختیار ایران قرار داد. سال 1975 نیز یک قرارداد گسترد اقتصادی که شامل فروش 8 رآکتور به ارزش 4/6 میلیارد دلار به ایران بود به امضای مقامات دو کشور رسید. همچنین، یک قرارداد اولیه برای تأمین سوخت مربوط به رآکتورهای دیگر ایران نیز امضاء شد. در ضمن، مقامات ایران سعی می کردند که رضایت آمریکا را در مورد ساخت مؤسسات بازفرآوری در ایران به دست آورند. در سال 1355 (1976) 5 قرارداد مرتبط با شرکت آمریکایی جنرال اتمیک منعقد گردید، که مشتمل بر موارد زیر بود:
- طبق قرارداد شمار 1، شرکت مزبور متعهد بود تا ابزار و قطعات لازم برای تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران را مشتمل بر ابزار و متعلقات رآکتور و سوخت هسته ای تحویل دهد.
- موضوع قرارداد شمار 2، خدمات طراحی جهت تبدیل رآکتور تحقیقاتی تهران و ارائ اطلاعات و گزارشات مربوطه و آموزش پرسنل سازمان انرژی اتمی ایران.
- موضوع قرارداد شمار 3، انجام نظارت و کنترل رآکتور تریگا در حین شروع به کار و اجرای آزمایشات لازم برای راه اندازی آن.
- موضوع قرارداد شمار 4، تحویل دستگاه های کنترل مربوط به رآکتور هسته ای.
- موضوع قرارداد شمار 5، نصب و آزمایش دستگاه های سوخت رآکتور.(4)
نکته ای که درباره همکاری های هسته ای ایران و آمریکا در قبل از انقلاب وجود دارد این مسئله است که بر اساس اسناد امریکایی که به تازگی از رده بندی محرمانه خارج شده و انتشار عمومی یافته اند، دولت های جرالد فورد و جیمی کارتر همزمان با مذاکراتشان برای فروش رآکتور اتمی به ایران، نگرانی های عمیقی از امکان دستیابی ایران به سلاح های اتمی داشتند.(5) بنابراین در کنار روابط نزدیکی که در آن زمان بین ایران و آمریکا وجود داشت، آمریکا این تصور را که ممکن است ایران بدنبال سلاح هسته ای باشد را کنار نگذاشت.
همکاری های ایران در زمینه انرژی اتمی در قبل از انقلاب تنها شامل همکاری با آمریکا نمی شد و ایران با کشورهای دیگری از قبیل آلمان، فرانسه و کانادا نیز همکاری داشت. اولین سابقه ی همکاری هسته ای ایران و آلمان به سال 1354 بر می گردد. ایران و آلمان در تاریخ 9 تیرماه 1354 (30 ژوئن 1975)، موافقت نامه همکاری در زمینه پژوهش علمی و توسعه فناوری را در تهران منعقد کردند. طبق این موافقت نامه، مقرر گردید گسترش همکاری در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای تحت موافقت نامه ویژه ای که در این مورد بین سازمان انرژی اتمی ایران و وزارت پژوهش و تکنولوژی آلمان منعقد می گردد، صورت پذیرد.(6) متعاقبا نیز در تاریخ 13 تیرماه 1355 در تهران موافقت نامه همکاری در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای بین دو کشور منعقد کردند.

طبق این موافقت نامه، طرفین متعهد شدند که در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای و زمینه های:تحقیق و توسعه علمی و فناوری، برنامه ریزی و اداره نیروگاه های هسته ای و سایر تأسیسات هسته ای و تحقیقاتی، آموزش و کارآموزی کارکنان علمی و فنی، فناوری نیروی هسته ای، امنیت و حفاظت تأسیسات هسته ای و جلوگیری از تشعشعات، سوخت اتمی، به کارگیری انرژی هسته ای برای مقاصدی علاوه بر تولید برق و تولید و استعمال رادیوایزوتوپ ها را آغاز نموده و تداوم بخشند.(7) در 10 تیرماه 1355 نیز دو قرارداد با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون (KWU) امضاء شد. یکی برای طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی دو واحد نیروگاهی 1300 مگاواتی آب سبک در بوشهر و دیگری، برای تأمین سوخت هسته ای این نیروگاه ها. 
ایران با فرانسه نیز همکاری هسته ای داشت. در نخستین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و فرانسه در سطح وزراء برای همکاری اقتصادی که در تاریخ 8 فوری 1974 در پاریس برگزار شد، پروتکلی منعقد گردید که در آن حوزه های مختلف همکاری طرفین مشخص شده بود. یکی از این حوزه ها، انرژی اتمی بود. در این خصوص در پروتکل آمده است: نظر به علایق خاص طرفین به ایجاد بنیانی جدید به منظور گسترش همکاری صنعتی درازمدت بین دوکشور، طرف ایرانی آمادگی اصولی خود را برای سفارش ساخت چند نیروگاه اتمی به فرانسه، به ظرفیت تولید کل تا سقف 5 هزار مگاوات -که شرایط آن را مؤسسات دارای صلاحیت دو کشور مشترکاً تعیین خواهند کرد- ابراز داشت. فرانسه از این موضوع استقبال کرد و متعهد شد که تدارکات جامع و گسترده ای را برای آموزش پرسنل ایرانی تسلیم دارد.(8)در تاریخ 6 تیر ماه 1353 برابر با 27 ژوئن 1974 نیز موافقت نامه همکاری علمی، فنی و صنعتی برای استفاده صلح جویانه از نیروی اتمی بین دولت ایران و دولت جمهوری فرانسه منعقد گردید. طبق این موافقت نامه، مقرر گردید ایران و فرانسه در زمینه آموزش افراد و ایجاد اساس و شرایط تهیه و تحویل هر نوع تجهیزات و تأسیسات، همکاری فنی به عمل آورند و در راستای نیل به اهدافی نظیر؛ تأسیس یک مرکز تحقیق و توسعه اتمی در ایران و تربیت متخصصین ایرانی تلاش کنند. طبق این پروتکل، طرفین همچنین تصمیم گرفتند که اقدامات لازم را برای تحویل ظرفیت برق اتمی تا قدرت 5000 مگاوات از طرف فرانسه به ایران معمول دارند. در تاریخ 23 دسامبر 1974 نیز به مناسبت دیدار رسمی شیراک -نخست وزیر فرانسه- از ایران، مذاکراتی بین مقامات دو دولت در ارتباط با مشارکت ایران در کارخانه های غنی سازی اورانیوم با استفاده از فرآیند انتشار گازی صورت گرفت و موافقت نامه همکاری بین طرفین در زمینه غنی سازی اورانیوم و مسائل مالی مربوطه منعقد گردید.(9)
یک موافقت نامه همکاری در ژانویه 1972 بین ایران و کانادا صورت گرفت که مقرراتی را برای همکاری در زمینه استفاده صلح جویانه از نیروی اتمی تدوین کرد و تسهیلاتی را در اختیار ایران قرار داد تا بتواند فن آوری هسته ای خود را گسترش دهد.(10)

در زمینه تعاملات ایران در سازمانهای بین المللی هسته ای نیز می توان اضافه کرد که در سال 1958 ایران به عضویت آژانس بین المللی انرژی اتمی (I.A.E.A) درآمد و از این زمان به بعد نمایندگان ایران در نشست های آژانس حضور داشتند.

ایران و هند نیز در 6 اسفند 1355 موافقت نامه همکاری در زمینه استفاده صلح جویانه از انرژی هسته ای را در بمبئی امضاء کردند. در سال 1356 مذاکراتی با استرالیا (شرکت AUSTIREX) برای استخراج و صدور اورانیوم به عمل آمد. استرالیا از این جهت برای ایران مهم بود که یکی از تولیدکنندگان بزرگ اورانیوم بود و ایران قصد داشت از آن اورانیوم خیداری نماید. در این خصوص، موافقت نامه ای بین طرفین پاراف شد که با پیروزی انقلاب اسلامی معوق ماند. سازمان انرژی اتمی ایران دو قرارداد در ژوئن و اکتبر 1975 (1354) با شرکت راسینگ (وابسته به شرکت انگلیسیRTZ ) در نامیبیا با هدف خرید 15 درصد از سهام راسینگ و خرید 800/17 تن اورانیوم طبیعی تا سال 1990 (1369) منعقد کرد. بر این اساس، قرارداد تبدیل اورانیوم و انبارداری اورانیوم حمل شده با شرکت کامورکس در فرانسه منعقد گردید. قرارداد خرید 400/2 تن اورانیوم از شرکت ناکفور (وابسته به گروه اوپنهایمر، سرمایه دار معروف آفریقای جنوبی) در آفریقای جنوبی نیز منعقد گردید که بر این اساس، قرارداد تبدیل اورانیوم و انبارداری با شرکت BNFL در انگلستان برای غنی سازی اورانیوم خریداری شده از ناکفور نیز شکل گرفت.(11)
در زمینه تعاملات ایران در سازمان های بین المللی هسته ای نیز می توان اضافه کرد که در سال 1958 ایران به عضویت آژانس بین المللی انرژی اتمی (I.A.E.A) درآمد و از این زمان به بعد نمایندگان ایران در نشست های آژانس حضور داشتند. در سال 1965، پس از طرح الحاق ایران به کنوانسیون آژانس بین المللی انرژی اتمی، این مسئله در اداره حقوقی وزارت امور خارجه وقت ایران  بررسی شد و ایران در همان سال، این قرارداد را با آژانس به امضاء رساند.(12) برنامه هسته ای پس از پیروزی انقلاب اسلامی تعطیل گردید و بسیاری از کشورهایی که سابقا با ایران در زمینه هسته ای همکاری داشته اند، ایران را ترک کرده و دیگر با ایران همکاری ننمودند. اما دو دهه پس از تشکیل جمهوری اسلامی ایران، بار دیگر متخصصین کشور تاسیسات هسته ای را راه اندازی نموده و در طی چند دهه اخیر به پیشرفت های بسیاری در این زمینه دست یافته اند.
پی نوشتها
1. کاظم غریب آبادی،موضوع هسته ای ایران به روایت اسناد، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، بهار 1386، ص 13.
2. تاریخچه انرژی هسته ای در ایران و جهان، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، وزارت امور خارجه، تابستان 1386، ص 27
3. http://sead123.tebyan.net/post/75
4. سایت ایران و فناوری هسته ای،فعالیت های هسته ای قبل از انقلاب اسلامی،تاریخ رجوع: 31/5/1395، قابل دسترس در:
http://www.irannuclear.net/?page_id=49
5. بهرنگ رجبی، مرور اسناد مذاکرات اتمی ایران و آمریکا-۱/ شاه به فکر ساخت سلاح هسته ای است؟، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ رجوع: 31/5/1395، قابل دسترسی در:
www.tarikhirani.
6. برای مطالعه متن این موافقت نامه مراجعه شود به کتاب موضوع هسته ای ایران به روایت اسناد، همان، ص 65.
7. سایت ایران و فناوری هسته ای، پیشین.
8. تاریخچه انرژی هسته ای در ایران و جهان، همان، ص 740.
9. سایت ایران و فناوری هسته ای، پیشین.
10. تاریخچه انرژی هسته ای در ایران و جهان، همان، ص 37.
11. سایت ایران و فناوری هسته ای، پیشین.
12. http://sead123.tebyan.net/post/75