معرفی موزه ها و مراكز فرهنگی استان آذربایجان شرقی

موزه آذربایجان ، تبریز

در كنار مسجد كبود تبریز بنای بزرگی با ایوان رفیع ، مشرف به خیابان امام قرار دارد . این بنا یكی از قدیمی ترین موزه های درجه اول ایران به شمار می رود و به موزه ی آذربایجان معروف است.

این موزه برای اولین بار در سال 1336 با نمایش 202 قطعه از آثار فرهنگی انتقالی از موزه ایران باستان شروع به كار كرد. ساختمان فعلی موزه از سال 1341 رسماً افتتاح و شروع به كار كرده است.

این موزه از بخش های زیر تشكیل شده است :

باستان شناسی دوران قبل از اسلام

این بخش بیشتر شامل سفالینه های متنوع و آثار گوناگون  و آثار مفرغی تمدن های مناطق مختلف ایران از هزاره پنجم پیش از میلاد تا پایان حكومت ساسانیان است.

از اشیای نفیس بخش پیش ازاسلام می توان از یك جام زرین و یك موبند زرین منحصر به فرد و یك ریتون نقره ای با مجسمه ی سرشیر كه همگی مربوط به دوره ی هخامنشی هستند ، یك قبضه شمشیر برنزی متعلق به دوره كاسی ها كه دارای كتیبه ای به خط میخی است و تنگ ها و كاسه های شیشه ای نقش دار مربوط به دوره ی ساسانی و ... نام برد.

باستان شناسی دوران اسلامی

این بخش آثار سفالی و فلزی زیبایی از قرون چهارم تا چهاردهم ه . ق را در خود جای داده است.

این اشیا شامل انواع سفالینه های نقش دار و لعابداری است كه از مناطق مختلف به دست آمده اند . چینی های بسیار نفیس دوره ی صفوی كه به استناد مهرهای پشت ظروف به دستور شاه عباس اول در طرح ها و رنگ های مختلف ساخته شده اند ، از دیگر اشیای این بخش هستند. از اشیای منحصر به فرد این بخش قفل رمزی فلزی متعلق به سال 566 ه .ق ساخت یك هنرمند اصفهانی است كه دارای 4 عقربه و 65536 رمز می باشد.

یكی دیگر از اشیای دیدنی این بخش كاسه برنزی حكاكی شده مزین به آیات قرآنی و ادعیه متعدد است كه به " جام شفابخش " معروف شده و تاریخ ساخت آن 1110 ه . ق است .

و بالاخره سنگ نوشته ی معروف " بسم الله " كه كتیبه ای مرمرین در ابعاد 33/1× 83/3 متر است . در وسط این كتیبه لفظ جلاله ی "بسم الله الرحمن الرحیم" به خط نستعلیق درشت به عمق حدود 5 سانتیمتر تراشیده شده و در حاشیه آن اشعاری در مدح حضرت رسول اكرم ( ص ) و القاب ایشان با نقوش اسلیمی حك شده است . این كتیبه در تاریخ 1272 ه .ق توسط حكاك ، خطاط و شاعر هنرمند " میرزا محمد علی قوجانی " معروف به میرزا سنگلاخ خلق شده و یكی از شاهكارهای مسلم حكاكی به شمار می آید.

سكه ها ، مهرها و سیلندرها

در این بخش مجموعه نسبتاً كاملی از سكه های ادوار مختلف تاریخ ایران ، از زمان تسلط اسكندر بر ایران و حكومت جانشینان وی و سپس امرای سلسله های مختلف كه در این سرزمین به حكومت پرداخته اند تا اواخر قاجاریه ، یك یا چند سكه از هریك در ویترین های مخصوص به نمایش گذاشته شده اند. كلیه سكه ها به ترتیب قدمت با زیرنویس شامل مشخصات و سال ضرب آنها به نحوی چیده شده اند كه پشت و روی تمامی سكه ها برای علاقه مندان قابل استفاده و تحقیق باشد.

مهرها و سیلندرها نیز قسمتی از ویترین های این بخش را به خود اختصاص داده اند. این مهرها مربوط به ادوار مختلف تاریخ از هزاره سوم قبل از میلاد تا قرون اخیر هستند . در كنار این مهرها نمونه های طراحی شده آنها بر روی مقوا و نیز آثار نقوش مهرها بر روی خمیر مخصوص در معرض دید قرار دارند. این مهرها همگی گویای علایم و نشانه های ملی ، قومی ، مذهبی ، تجاری و حكومتی اقوام گوناگونی است كه درمناطق مختلف سرزمین پهناور ایران زیسته اند . این علایم برروی قطعات كوچك سنگ از جنس های مختلف مثل انواع عقیق ، یشم ، سنگ سرخ و یمانی و نیز لعل ، فیروزه ، یاقوت و حتی طلا  و نقره و یا سایر سنگ های معدنی حك شده اند.

موزه ادب و عرفان شیخ شهاب الدین ، اهر

این موزه در سال 1374 در تالار اصلی بنای تاریخی بقعه ی " شیخ شهاب الدین اهری " تأسیس گردید و آثار فرهنگی مربوط به ادب و عرفان را گردهم آورد . موزه ادب و عرفان از موزه های تخصصی كشور در نوع خود محسوب می شود .

این موزه بیشتر ارائه كننده ی آثار دوره های تاریخی صفویه تا قاجاریه است . در بخش ادبی موزه نیز آثار نفیسی از كتب خطی دوران صفوی تا قاجار از قبیل قرآن های خطی با جلد مذهب لاكی و دیوان شعرا و عرفا مانند دیوان جلال الدین مولوی و گلستان سعدی وجود دارد . كتابهایی مزین به نقوش مینیاتوری زیبا با آثار خوش نویسی شده از این جمله اند . همچنین قطعه خط هایی به خط شكسته و نستعلیق از آثار " استاد عبدالمجید طالقانی " ا زخوش نویسان قاجاریه و نیز زیارت نامه حضرت سید الشهدا به قلم "میرآقای اهری" و نیز آثاری از استاد درویشِ معروف در آن به نمایش گذاشته شده است .

از آثار بسیار شگفت انگیز این بخش طوماری است پارچه ای به طول 360 سانتیمتر و به عرض 50 سانتیمتر كه مزین به سوره های كلام الله مجید به خط نسخ ، ثلث و غبار است . این سوره ها در داخل نقوش اسلیمی و ترنجی جای گرفته اند . این طومار متعلق به دوره ی صفویه است . در بخش عرفان نیز تابلوهای نقاشی از دوره ی قاجاریه و مجموعه جالبی از انواع كشكول های دراویش از جنس چوب ، سفال ، چینی و برنز كه دارای كتیبه ها و نقوشی از مجالس درویشان و انواع كلا ه های مخصوص آنان و نیز تبرزین های مرصع طلاكوب و نقره كوب ، فراهم آمده است.

از دیگر اشیای نفیس این بخش ، درِ چوبی پاشنه گردان است . این در كنده كاری و منبت كاری شده است و دارای كتیبه ای متعلق به قرن هفتم ه . ق است .

بنای این موزه را به شاه عباس صفوی نسبت می دهند . این بنا دارای یك ایوان بزرگ ، دو مناره بلند ، دو ایوان كوچك ، یك ایوان بزرگ و یك مسجد بزرگ و خانقاه معروف به قوشخانه و اتاق های متعدد است .

موزه ادبی شهریار

موزه شهریار در خانه سابق استاد" شهریار" شاعر شهیر ایران، در خیابان ارتش تبریز، واقع است. این بنا از طرف شهرداری تبریز به موزه تبدیل شد. در این موزه مجموعه آثار هنری و ادبی و لوازم شخصی شهریار به نمایش در آمده است.

بزرگ ترین اثر استاد، كلیات ارزشمند دیوان اشعار او به زبان پارسی و بخشی از آن به زبان تركی آذری است. معروف ترین بخش از این آثار شهریار ،"كتاب حیدر بابایه سلام"است.

در این موزه علاوه بر آثار چاپ شده استاد ، دفاتر و اوراق بسیاری از آثار و اشعار دست نویس ایشان و قرآنی كه به خط زیبای نسخ نگاشته شده است و برخی لوازم تحریر و آلبوم های محتوی عكس های یادگاری این شاعر اندیشمند و فرزانه در ویترین های مخصوص در معرض نمایش علاقه مندان قرار دارد.

"سید محمد حسین بهجت تبریزی" معروف به"شهریار"فرزند سید اسماعیل موسوی خشكنابی در سال 1286 شمسی در تبریز چشم به جهانگشود و تحصیلات خود را در تبریز و تهران در رشته طب ادامه داد. استاد شهریار در 82 سال زندگی پرفراز و نشیب خود شهرت بسیاری كسب نمود و كتاب های وی به زبان های مختلف ترجمه گردید.

استاد شهریار كه یكی از شعرای بزرگ ایران محسوب می شود، در تاریخ 27 شهریور 1367 شمسی به سرای جاوید شتافت و در مقبرة الشعرای تبریز به خاك سپرده شد.

موزه ارامنه ، تبریز

خلیفه گری ارامنه آذربایجان در سال 1345 شمسی در كنار كلیسای مریم مقدس، واقع در خیابان شریعتی تبریز ، موزه ای به نام" موزه كلیساهای خلیفه گری ارامنه آذربایجان" تأسیس كرد. در این موزه آثار فرهنگی نفیس از قبیل كتب خطی ، طومارها ، فرمان ها ، نشان ها، تابلوهای نقاشی ، سكه ها ، نگین ها ، سلاح ها ، عصاها ، ظروف نقره ای ، مسی ، سفالی ، چینی ، بلورآلات ، زیورآلات ، پارچه های ترمه و زری و مجسمه ها و آثار چوبی منبت و خاتم كاری نگهداری می شود.

بعضی از اشیای این موزه از این نظر كه با تاریخ و فرهنگ ارامنه پیوند می خورد ، برای ارامنه از اهمیت زیادی برخوردار است؛ از جمله صندلی منبت كاری كه در سال 1728 میلادی در ارمنستان برای اسقف اعظم كلیسای" آختامار" واقع در دریاچه وان، ساخته شد و طی حوادث سال های 1895 میلادی همراه عصای اسقف اعظم و ناقوس سوراخ سوراخ كلیسای مذكور به خلیفه گری تبریز منتقل شد. تاریخ ساخت این عصا سال 1825 میلادی و تاریخ ساخت ناقوس 1831 میلادی است.

تاج ها ، نشان ها و صلیب های متعددی نیز در دوران وقوع این حوادث به تبریز انتقال یافت. شمعدان های بزرگ كلیساهای سن استپانوس و سن طاطاوس و زنگ بزرگ و در خاتم این كلیسا نیز به همین ترتیب به تبریز منتقل شد.

این موزه در حال حاضر تعطیل است.

دفتر پژوهش های تاریخی مرحوم یحیی ذكاء ( خانه لاله ای ها)

خانه لاله ای ها كه دفتر پژوهش های تاریخی مرحوم یحیی ذكاء در آن افتتاح شد، متعلق به دوره پهلوی اول و در جنوب كوچه صدر در مسیر یكی از قدیمی ترین راه های تبریز كه از محله خیابان و مسجد كبود باغ شمال جریان داشته ، واقع است.

این بنا در دو طبقه با عرصه 900 متر مربع و اعیانی 600 متر مربع احداث شده است. نمای این بنا آجری و بالكن های آن دارای سرستون ها و ستون های  گچ بری شده و حیاط و باغچه است.

نمای ساختمان دارای قاب بندی های آجری پركاری است، راه پله فرعی از كلاه فرنگی طبقه همكف نیازهای اندرونی را برطرف می كرد.

خانه لاله ای ها از زمره خانه های قدیمی ارزشمند شهر تبریز است كه در سال 1379 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. به پاس خدمات مرحوم یحیی ذكاء در زمینه تاریخ و ایران شناسی به ویژه پژوهش های منطقه آذربایجان و تبریز از این خانه به عنوان" دفتر پژوهش های تاریخی یحیی ذكاء" بهره برداری می شود.

استاد روانشاد یحیی ذكاء یكی از بزرگترین پژوهشگران معاصر و نیز ازایران شناسان بنام كشورمان است. استاد ذكاء را می توان یكی از بنیان گذاران موزه در ایران نامید. چرا كه ایشان در  برنامه ریزی و راه اندازی بسیاری از موزه ها در تهران و شهرستان ها در 40 سال اخیر نقش اصلی داشته اند. از طرف دیگر ، استاد یكی از خبره ترین كارشناسان اموال فرهنگی بودند. در شناسایی و معرفی آثار دوره قاجار – به ویژه نقاشی – استاد حق بزرگی به گردن جامعه هنری ایران دارد. از استاد حدود 40 كتاب و ده ها مقاله به جای مانده است.

با همكاری خانواده آن مرحوم آثار فرهنگی به جای مانده از ایشان، جهت استفاده  پژوهشگران ،به خانه لاله ای ها در تبریز انتقال داده شد. مجموعه ای از كتاب ها، نشریات ، فیش های پژوهشی استاد و .... از آن جمله است.

موزه تاریخ طبیعی ، تبریز

موزه تاریخ طبیعی وابسته به سازمان محیط زیست آذربایجان شرقی ، در خیابان آزادی واقع است. این موزه در بر گیرنده پیكره های تاكسیدرمی(جانوران و حیوانات گوناگون منطقه آذربایجان است كه به صورت علمی آرایش شده و در ویترین های مخصوص به نمایش در آمده اند. این موزه از معدود موزه های موجود از این نوع در كشور محسوب می شود و از جاذبه های توریستی استان به شمار می آید.

موزه دوره ایلخانی ، مراغه

موزه ایلخانی در جوار آرامگاه شاعر نامدار" اوحدی مراغه ای" در خیابان دانشسرای مراغه تأسیس و به مكانی زیارتی – فرهنگی تبدیل شده است.

این موزه كه آثار فرهنگی مربوط به تاریخ دوره ایلخانی را به نمایش گذاشته ، در تاریخ 1364 شمسی تأسیس گردیده است و از جاذبه های توریستی مراغه محسوب می شود.

اشیای دیدنی این موزه شامل انواع سفالینه ، مجموعه سكه های شاهان ایلخانی و ظروف شیشه ای و فلزی مربوط به همان دوره و نیز قطعه خطی اثر" یاقوت" خوشنویس معروف آن دوره است.

موزه قران و كتابت

مسجد شاه طهماسب ( صاحب الامر ) در شرق میدان صاحب آباد تبریز قرار گرفته است و یك گنبد و دو مناره بلند دارد. مسجد شاه طهماسب مسجد سلطنتی شاه طهماسب اول صفوی بود. این مسجد در سال 1045 قمری به وسیله سپاهیان سلطان مراد چهارم عثمانی تخریب شد.

كاتب چلبی در كتاب جهان نما ضمن بحث از تبریز می نویسد:".... در قسمت شرقی میدان صاحب آباد متصل به جامع سلطان حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت كه چون بنایش از شاه طهماسب بود عساكر عثمانی جابه جا خرابش كردند..."

از زمان شاه طهماسب تنها دو طاق مرمری نقش دار در مداخل دهلیز و اندرون بقعه باقی مانده است. سنگ نبشته مرمرینی هم در كنار یكی از طاق ها نصب شده كه فرمان منع تمغای كیالی برنج وذغال بر آن نقر شده است. در بالای طاق دیگر سوره"الجن" به خط علاءالدین خوش نویس معروف زمان شاه طهماسب صفوی نوشته شده است.

این مسجد پس از عقب نشینی عثمانی ها دوباره آباد گردید. در زلزله شدید 1193هـ. ق بار دیگر فرو ریخت و در سال 1208 هجری به وسیله جعفر قلی خان دنبلی ملقب به باتمان قلیچ پسر احمدخان تجدید بنا یافت. ماده تاریخ این تجدید بنا مصراع" زحكم خان بشد این مسجد آباد" است.

در 1266 هـ.ق میرزا علی اكبر خان مترجم كنسولگری روس كه مرد ثروتمندی بود به آیینه بندی قسمتی از بقعه و دهلیز و تعمیرات آن اقدام كرد و صحن و مدرسه كنونی را احداث و موقوفاتی برای آنها تعیین نمود.

این صحن و مدرسه كه در سال 1345 شمسی بدون توجهبه اهمیت و حیثیت تاریخی آن در نتیجه امتداد یافتن خیابان دارایی تخریب شد، در بدو تأسیس" مدرسه اكبریه" نام داشت ولی بعدها" صحن مقام صاحب الامر" خوانده شد.

در حال حاضر این مسجد پس از اتمام تغییرات به عنوان موزه قرآن و كتابت تجهیز و برای بازدید علاقه مندان گشوده است.

موزه مشروطه تبریز

با توجه به نقش بزرگی كه آذربایجان ، به ویژه مردم تبریز در پیروزی انقلاب مشروطه داشته اند، تأسیس موزه ای برای نگهداری و ارائه آثار و یادگارهای به جای مانده از رهبران بزرگ آن انقلاب و نیز جمع آوری اسناد و مدارك و عكس های مستند مربوط به حوادث انقلاب مشروطه ، در خانه مشروطه ، بسیار بجا و شایسته و حتی ضروری بود.

بنابراین از سال 1375 كلیه اشیای مربوط به این دوره از تاریخ ایران از موزه آذربایجان و نیز اشیای اهدایی مردم و بازماندگان رهبران و مجاهدین انقلاب مشروطیت فراهم آمد و نخستین پایه این موزه به صورت حاضر را بنا نهاد.

بخشی از مجموعه آثار موجود در این موزه در سال 1341 همزمان با تأسیس موزه آذربایجان و با جمع آوری اسناد و مدارك و یادگارهای مربوط به انقلاب مشروطه در ساختمان موزه آذربایجان فراهم آمده و در آنجا به نمایش گذاشته شده بود. این موزه سال ها تداوم داشت. اما ضرورت تأسیس موزه های مستقل سرانجام در سال 1375 منجر به انتخاب بنای خانه مشروطه به عنوان مناسب ترین محل برای تأسیس این موزه شد.

اینك موزه مشروطه تبریز با داشتن مجموعه قابل توجهی از عكس های مستند و تابلوهای نقاشی از تصاویر بزرگان انقلاب مشروطه و اسناد و مدارك و نامه ها و اعلامیه های مربوط به قیام و مبارزات مجاهدین مشروطه ، یكی از گنجینه های منحصر به فرد كشور محسوب می شود. با اجرای طرح توسعهیاین موزه در آینده نزدیك ، موزه مشروطه جایگاه شایسته خود را در این زمینه به دست خواهد آورد.

کتاب میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی

زهره پری نوش - سایت تبیان