تبیان، دستیار زندگی
حمیدرضا شکارسری، شاعر و منتقد، معتقد است شاعر انقلاب اسلامی ستایشگر مسئولین نظام یا خود نظام نیست، چه بسا گاهی اوقات شعر اعتراضی او جزو اصیل ترین شعرهای انقلابی باشد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

شاعر انقلاب، پاسبان انقلاب اسلامی است

حمیدرضا شکارسری، شاعر و منتقد، معتقد است شاعر انقلاب اسلامی ستایشگر مسئولین نظام یا خود نظام نیست، چه بسا گاهی اوقات شعر اعتراضی او جزو اصیل ترین شعرهای انقلابی باشد.

بخش ادبیات تبیان
حمیدرضا شکارسری

حمیدرضا شکارسری اول فروردین ١٣٥٤ متولد شد. وی به دلیل علاقه ای که به ادبیات داشت، قدم در این عرصه گذاشت و در حال حاضر یکی از فعالان حوزه ادبیات به خصوص شعر به شمار می آید. از جمله فعالیت های ادبی وی می توان به چند مجموعه شعر و نقد و بررسی ادبی، چاپ نقد ادبی و مقاله ادبی در نشریات و مجلات ادبی، برگزاری چند کارگاه شعری و سخنرانی ادبی در سطح تهران و شهرستان ها، مسئولیت برگزاری یا دبیری چند جشنواره ادبی هنری از جمله گردهمایی شعر مدرن (فرهنگ سرای بهمن 1380) و ... اشاره کرد.
با این شاعر کشورمان در خصوص شاخصه های شاعر و شعر انقلاب به گفت وگو نشسته ایم که می خوانید:

آیا شعر انقلاب و شعر انقلابی دو مفهوم جداگانه هستند؟

بله. شعر حاوی موضوع و محتواست. تاریخ ادبیات ثابت کرده در بسیاری از اوقات به لحاظ شکل و قالب، و نوع زبانی که شاعر استفاده می کند، تقسیم بندی هایی وجود دارد که البته در بین نویسندگان و صاحب نظران رایج است. از این منظر می توانیم شعری داشته باشیم که مربوط به مفهوم انقلاب به مثابه یک مفهوم کلی در طول تاریخ باشد. همچنین می توانیم مفهومی تحت عنوان شعر انقلاب اسلامی داشته باشیم، مفهومی که مربوط به پدیده انقلاب اسلامی ظرف 4 دهه گذشته باشد، پیشینه ای دارد و قطعا ادامه خواهد داشت. بنابراین ما داریم نوعی تقسیم بندی انجام می دهیم که براساس موضوع و محتوا صورت می گیرد و نه بر اساس شکل و فرم. به همین خاطر اطلاق مفهوم «سبک شعر انقلاب» را خیلی مناسب نمی دانم. ما می توانیم در دل سبک های شعر نو یا کلاسیک در دهه های قبل از انقلاب، شعر انقلاب را مشخص کنیم. اما از نظر محتوا و نوع نگاه به پدیده های سیاسی و اجتماعی، شعر انقلاب اسلامی دارای ویژگی هایی است. حتی به لحاظ دایره واژگانی دارای تفاوت هایی نسبت به شعر قبل از انقلاب است. اما اینکه بگوییم شعر انقلاب اسلامی یک سبک است، موافق نیستم. اگر شعر انقلاب را تبارشناسی کنیم به شعر شاعرانی می رسیم که شعر سیاسی اجتماعی می گفتند، شعر متعهد و ملتزم می گفتند و پس از انقلاب هم شعری برای انقلاب اسلامی نسرودند، اما شعر آن ها زمینه ساز پیدایش شعر انقلاب اسلامی شد. کسانی مثل احمد شاملو، اخوان ثالث، فروغ فرخزاد و حتی افرادی مثل سهراب سپهری با وجود اینکه شعرش تظاهرات سیاسی و اجتماعی نداشت. شاعرانی که چه بخواهیم و چه نخواهیم آثارشان بر شعر انقلاب تاثیر گذاشت. زبان و فرم شعر انقلاب را شکل دادند اما طبعا به لحاظ محتوا چیز دیگری بود.

مولفه های شعر انقلاب اسلامی چیست؟

اگر انقلاب اتفاق نمی افتاد، دفاع مقدسی هم وجود نداشت. جنگ تحمیلی حادثه ای است که جزو تبعات انقلاب است. شعر انقلاب به خود انقلاب و تبعات آن تا ابد می پردازد و چون جنگ مفهومی در ارتباط با انقلاب است، شعر دفاع مقدس هم جزوی از شعر انقلاب به شمار می رود

مهم ترین مشخصه این است که شعر انقلاب درباره انقلاب اسلامی است. به همین دلیل شعر معاصر انقلاب لزوما شعر انقلاب نیست. شعری است که حتما درباره انقلاب اسلامی سروده شده باشد. مشخصه بعدی این است که شعر انقلاب شعری است هوادار انقلاب. شعری که ارزش های انقلاب را با نام انقلاب اسلامی ایران می شناسد و آن را تکثیر می کند. القا یا الهام مفاهیم انقلاب اسلامی ایران را بر پیشانی خود دارد. از سوی دیگر به دلایل مختلف نوعی زیبایی شناسی بر این شعر حاکم می شود. به طور مثال عناصر نمادینی که استفاده می کند، بیشتر صبغه دینی دارند. بنابراین ذات این شعر، دینی و بنیادگراست. یعنی به مفاهیم اصیل اسلام و مکتب تشیع اشاره دارد. قهرمانان آن، قهرمان های دینی هستند، دایره واژگانی آن دینی است و مفاهیم انقلاب را منعکس می کند. ممکن است که این دایره واژگانی وسیع تر شود چون انقلاب است که حوزه های خود را وسیع تر می کند. به این ترتیب ویژگی های شعر انقلاب بیشتر محتوایی است و از راه این ویژگی ها می شود شعر انقلاب را تعریف کرد نه به لحاظ فرمی. یعنی نمی شود گفت این قالب جدید را آورد. یا بازی های زبانی را به وجود آورد.

می توان گفت کسانی که شعر انقلاب می گویند شاعر انقلابی هستند؟

شاعر انقلاب کسی است که مفهوم انقلاب را با هواخواهی و هواداری در شعرش منعکس می کند. اتفاقا این شاعر هر زمانی می بیند که انقلاب به خطر افتاده عکس العمل نشان می دهد، حتی اگر ببیند مسئولین نظام ٓهرچند انقلابی باشند- کاری می کنند که خلاف مصالح انقلاب است، شعر اعتراضی می نویسد. یعنی شعر اعتراضی شاعر انقلاب علیه بعضی از مسئولین نظام جزو شعر انقلاب است چون مفهوم انقلاب مفهومی است که نظام ما از آن بر آمده است، پس شاعر باید پاسبان آن باشد. بنابراین می بینید که حوزه های شعر انقلاب وسیع تر می شود. لزوما شاعر انقلاب اسلامی ستایشگر مسئولین نظام یا خود نظام نیست، چه بسا گاهی اوقات شعر اعتراضی او جزو اصیل ترین شعرهای انقلابی باشد. مثلا بعد از جنگ شاعران با صراحت تمام با مصادیق انحراف مقابله می کنند. در آن سال ها اساسا شعر انقلاب و دفاع مقدس را به عنوان شعر اعتراض می شناختیم. به این دلیل که شعر انقلاب محتواگراست و معطوف به معناست. اعتراض یک مفهوم مجرد است و نه شکلی، لذا ماهیت شعر انقلاب را تعریف می کند.

برخی ها معتقدند شعر نوگرا و مدرن در تقابل شعر انقلاب هست. چقدر با این مسئله موافق هستید؟

اساسا اینکه معتقد باشیم شعر مدرن مقوّم مدرنیته است، یک تصور غلط است. اثر مدرن ممکن است کاملا منتقد مدرنیته باشد. در حقیقت خلطی صورت می گیرد بین مفهوم مدرنیته و مفهوم مدرنیسم. اثر پست مدرن هم همین طور است. در ذات مدرنیته نوعی مقابله با مفاهیم آسمانی و دینی می بینیم اما هنر مدرنیستی از مدرنیته تبعیت نمی کند. چنان که الیوت معروف ترین شعر تاریخ مدرنیته را می نویسد اما شعر او پر از اسطوره است. اسطوره یک مفهوم ضد مدرنیته هست. در مورد پست مدرن، چه بسا پست مدرنیته مفهومی ضد کلان باشد، حتی ضد قطعیت. تکنیک هایی مثل کلاژ و پازل های به هم ریخته دارد. اما چرا شعرهای محتواگرا نباید از این تکنیک ها استفاده کنند؟ اتفاقا شعر انقلاب می تواند از این تکنیک ها استفاده کند اما ذات پسامدرن را شاید نپذیرد. همچنان که تقابلی بین مدرنیته و اثر مدرنیستی وجود دارد، می توانیم تصور کنیم تقابلی هست بین پسامدرنیته و اثر پست مدرنیستی. شعر انقلاب و هر شعر محتواگرای دیگری مثل شعر مذهبی به راحتی می تواند از تکنیک های پست مدرن استفاده کند. هنر دائما به دنبال تازگی و بداعت است و این هم می تواند راهی برای ارتقای شعر معناگرا باشد.

آیا نمی توان گفت که شعر انقلاب به دلیل جوشش و خروشی که دارد شعر مدرن محسوب می شود؟

شاعر انقلاب کسی است که مفهوم انقلاب را با هواخواهی و هواداری در شعرش منعکس می کند. اتفاقا این شاعر هر زمانی می بیند که انقلاب به خطر افتاده عکس العمل نشان می دهد، حتی اگر ببیند مسئولین نظام ٓهرچند انقلابی باشند- کاری می کنند که خلاف مصالح انقلاب است، شعر اعتراضی می نویسد

نه. به نظرم در این مسئله نوعی تسامح هست. مثل این است که بگوییم بیدل نسبت به زمان خود مدرن بود! یا مولانا در زمان خود یک سری تظاهرات پست مدرن دارد! آن زمان مدرنیته ای وجود نداشت. بنابراین در این مورد داریم با نوعی تسامح برخورد می کنیم. این را به یاد داشته باشیم که فوکو در یک اظهارنظر جنجالی انقلاب اسلامی را یک مفهوم پست مدرن و یکی از بزرگ ترین رفرم های قرن 20 می داند. این انقلاب از آن جایی که از سویی مفهوم کلانی را به نام حکومت دینی توصیه می کند، اما از سوی دیگر این مفهوم نسبت به دوره خودش یک مفهوم جزئی است. یعنی مفهومی که بی سابقه است در زمان خودش. و از نظر دیگر اگر چه ادعای جهان شمولی دارد اما باید بپذیریم که بومی است. به این خاطر که تشیع فعلا بومی است. شعر شیعی بعد از انقلاب است که پر رنگ می شود اما سابقه ای هزار ساله دارد. اما در طول تاریخ حکومت هایی وجود داشته اند ضد شیعی. شعر شیعی وابسته به شعر انقلاب نیست و مفهومی مستقل دارد. اما از آنجا که این انقلاب یک نظام برآمده از مکتب شیعه هست، طبیعی است که آن را تقویت کند. هم از نظر کیفی و هم از نظر کمیت، شعر شیعی فرصتی پیدا می کند که رشد کند اما ترادفی بین شعر انقلاب و شعر شیعی نیست اگرچه در هم رفتگی دارند.

این سوال هم پیش می آید که آیا شعر دفاع مقدس جزوی از شعر انقلاب محسوب می شود؟
بله. اگر انقلاب اتفاق نمی افتاد، دفاع مقدسی هم وجود نداشت. جنگ تحمیلی حادثه ای است که جزو تبعات انقلاب است. شعر انقلاب به خود انقلاب و تبعات آن تا ابد می پردازد و چون جنگ مفهومی در ارتباط با انقلاب است، شعر دفاع مقدس هم جزوی از شعر انقلاب به شمار می رود. حوادث دیگر هم همین طور. مثل تسخیر لانه جاسوسی. کل حوادثی که مربوط به انقلاب است و دنباله انقلاب محسوب می شود طبعا شعری که به آن بپردازد، در عنوان کلی شعر انقلاب جای می گیرد.

می توان گفت نقطه عطف شعر انقلاب، شعر دفاع مقدس است؟

خیر. نقطه عطف شعر انقلاب، اشعار مربوط به انقلاب اسلامی در سال 57 است. شاعرانی که امروزه آن ها را جزو شاعران انقلاب نمی دانیم، مثل محمد مختاری، سیروس نیرو، عمران صلاحی، علی اصغر حاج سیدجوادی و... این افراد بعد از آن برهه دیگر شعر انقلاب نگفتند اما آثارشان در آن سال بسیار ماندگار شد.


منبع: فارس