هنر در دوره اشکانی
پارتیان از اقوام چادرنشین ساکن شمال شرق ایران بودند که پس از سلوکیان توانستند در ایران به قدرت رسیده و از میانه سده سوم پیش از میلاد تا دهه 220میلادی در مناطق مرکزی فلات ایران و غرب آسیا حکومت کنند. در دوران حکومت تقریبا 500 ساله پارتی، هنر تصویرگری نیز دارای فراز و فرود هایی گشت که در این نوشتار به اختصار به آن می پردازیم.
قلمرو پارتیان، شامل آسیای صغیر، ارمنستان، سوریه ، بین النهرین و فلات ایران بود. از سویی دیگر در دوران حکومت ایشان تمدن عظیم یونان و روم، همسایه غربی ایشان در اروپا بودند. گستردگی قلمرو از یک سو و همجواری با یونان و روم از سوی دیگر سبب شد هنر پرورش یافته در بطن جامعه اشکانی، هنری التقاطی باشد که از بن مایه های بومی و تلفیق هنر غربی قوام یافته بود.
مهمترین مراکز حکومتی در دوره اشکانی شهر نساء در شرق دریای خزر، هکاتُم پیلوس (Hecatompylos) یا دامغان امروزی سپس شهر ری و اکباتانا بودند. در زمان مهرداد اول (حدود 171-138 ق.م) بابل و سلوکیه در ساحل دجله نیز به تصرف پارتیان درآمد و ایشان شهر تیسفون را که بعدها در دوره ساسانی از مهمترین مراکز حکومتی شد، پایه نهادند. در دوران حکومت مهرداد دوم (حدود 123-88ق.م) شمال بین النهرین و شهر دورا اوروپوس در ساحل فرات نیز تصرف شد و فرات مرز غربی اشکانی و رومیان گشت و ارمنستان نیز عامل اختلاف این دو امپراتوری گردید.
جنگ ها و منازعات فراوان میان پارتیان و رومیان رخ داد که هرچند پیروز غالب میدان، پارتیان بودند اما به مرور زمان، همین جنگ های طولانی با روم و از سویی منازعات داخلی ، سبب تضعیف امپراتوری اشکانی گشت تا سرانجام اردشیر اول ساسانی (حدود 224-241م) توانست آخرین حکمران پارتی را از میان بردارد و سلسله ساسانی را پایه بگذارد.
در بررسی هنرهای تصویری برجای مانده از حکومت اشکانی ، مهمترین خصوصیتی که هنر اشکانی را از امپراتوری قبل از خود (یعنی هخامنشی) و بعد از خود (یعنی ساسانی ) متمایز می کند نقش هنر یونانی در شکل گیری و رشد هنر پارتی است که همانطور که گفته شد، حاصل همجواری و همسایگی این دو امپراتوری با یکدیگر و البته نفوذ هنر و فرهنگ برجای مانده از حکومت سلوکیان در ایران است. این تاثیرات در مجموع سبب ایجاد دو رویکرد کلی در هنر اشکانی شد: یونانی دوستی و یونانی ستیزی
عصر یونانی دوستی
از سال 171ق.م و با جلوس مهرداد اول بر تخت سلطنت تا حدود 10 میلادی ، آثار هنری پیرو و دنباله روی سنت های هنری یونانی است و به همین دلیل در تاریخ هنر ، به دوران یونانی دوستی شهره گشته است.
از ویژگی های این دوره، تاثیر فرهنگ هلنی، بر هنر اشکانی است که مثلا در تجسم برخی خدایان، جامه ایشان به سبک و سیاق یونانی تصویر شده است. در برخی دیگر این تاثیرات، نه تنها در جامه و چین و چروک لباس، بلکه در تزئینات پیکره، حالت ایستادن و حتی ادوات سمبولیک خدایگان نیز جلوه گر است؛ مثل زوبین یا نیزه سه شاخه ای که در یکی از نقاشی ها بکار رفته و وام گرفته شده از سلاح پوزئیدون (خدای دریاها) در اساطیر یونانی است.
عصر یونانی ستیزی
از سال 10 میلادی و با روی کار آمدن اردوان سوم ، دورانی در تاریخ اشکانی بوجود آمد که به دنبال گسترش فرهنگ ملی پارتی و مخالفت با هر نوع تاثیرات خارجی به ویژه یونانی بود و به همین جهت به دوران یونانی ستیزی مشهور گشته و مهمترین ویژگی خاص هنر پارتی در همین دوران شکل گرفت است.
بنابر گفته مالکم کالج: "در حقیقت هنرمندان پارتی، نخستین شرقیانی بودند که ناگزیر شدند با هنر هلنیستی دست و پنجه نرم کنند و شیوه های آن را بپذیرند و جذب کنند". (اشکانیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران:1380، هیرمند، ص128)
به عبارت دیگر هرچند در ابتدا تلاش شد آرایه های هنر یونانی از هنر ایرانی اشکانی، زدوده گردد، اما تاثیرات برجای مانده از دوران یونانی دوستی ، در هنر ایران برجای ماند و هنرمندان عصر یونانی ستیزی توانستند با کار بست خلاقیت خاص هنرمند ایرانی، بخشی از خصوصیات هنر یونانی را که سازگار با سنت های بومی ایرانی بود در هنر اشکانی جذب و ماندگار کرده و بخشی را نیز به طور کامل حذف کنند. تمامی این فعالیت ها سبب شکل گیری نوع و سبک خاصی از هنر شد که بعدها به مهمترین ویژگیهای هنر اشکانی بدل گشت.
