راه های رسیدن به فضائل اخلاقی!

مهم ترین انگیزه برای كار شایسته محبت خدا و اولیاء خداست محبت الهی است كه در برابر همه گناهان و جاذبه َهای منحرف كننده به انسان استقامت و پایداری می دهد.

هدف نهایی پیامبران و ادیان آسمانی ساختن جامعه ای مبتنی بر اخلاق و فضایل انسانی بوده است و این نشان می دهد که مسائل اخلاقی در هر زمان از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار بوده ولی در عصر و زمان ما اهمیت ویژه ای دارد چرا كه عوامل و انگیزه های فساد در عصر ما از هر زمانی بیشتر است.
اكتساب صفات پسندیده اخلاقی و منزه كردن قلب از رذائل اخلاقی از مهم ترین مباحث اخلاقی و از یك نظر مهم ترین هدف بعثت انبیای الهی را تشكیل می دهد، زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی دارد و نه دنیای آن ها سامان می یابد.
 در این نوشتار بر آنیم تا بعضی از راه َهای كسب فضائل اخلاقی را با استفاده از آیات قرآن به صورت مختصر تقدیم خوانندگان عزیز نماییم:

1 بیداری از غفلت

اولین مرحله برای رسیدن به این هدف بیداری از غفلت است كسانی هستند براساس تبعیت از غرائز حیوانی خود توجه به اطراف موضوع نمی كنند توجه نمی كنند كه راه دیگری هم وجود دارد و هدف هایی در كار هست كه باید آن راه را پیمود و به آن هدف ها رسید حقی هست كه باید پذیرفت و باطلی هست كه باید رها كرد و راه صحیحی هست كه باید برگزید و راه خطایی كه از آن باید كناره گرفت.
قرآن از این گروه با عنوان غافلان یاد می كند و غافلان را در حكم چهارپایان به حساب می آورد آنجا كه می گوید: «و لقد ذرأنا لجهنّم كثیراً من الجن والانس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعینٌ...»[1] و محققاٌ بسیاری از جن و انس را برای جهنم وا گذاریم: چه آن كه آن ها را دل هایی است بی ادراك و معرفت و ایده هایی بی نور و بصیرت و گوش هایی ناشنوای حقیقت؛ آن ها مانند چهار پایانند بلكه گمراه ترند، آن ها همان مردمی هستند كه غافل شدند.

2 تحقیق برای تحصیل علم و ایمان

بعد از آن كه انسان توجه پیدا كرد در عالم چنین حقایقی نیز ممكن است وجود داشته باشد برای او شك و تردید پیدا می شود و از خود می پرسد آیا آنچه انبیاء می گویند حقیقت دارد یا نه؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است به یقین برسد نه گمان، چرا كه قرآن به مبارزه با ظنّ گرایی پرداخته و دستور می دهد كه اساس كار انسان، باید علمی و یقینی باشد و از آن جمله می فرماید: «ما یتّبع الا ظناً ان الظنّ لا یغنی من الحق شیئاً»[2]
البتّه علم و ایمان ملازمه عقلی طرفینی ندارند بلكه علم مقدمه و علت ناقصه ایمان است كه بدون وجود علم ایمان كه معلول است تحقق پیدا نمی كند و از اینجاست كه خداوند در قرآن می فرماید: «انما یخشی الله من عباده العلما»[3] اكنون پس از آنكه معلوم شد علم شرط ایمان است، این سؤال مطرح می شود كه راه تحصیل علم نسبت به متعلقات ایمان (توحید، نبوت، معاد و ...) چیست؟ جواب آن است كه كلید علم و بینش، فكر و اندیشه است در این زمینه آیات فراوانی وجود دارد مثل «كذالك نفصّل الایات لقوم یتفكّرون»[4] و آنچه از آیات قرآن به دست می آید این است كه ایمان مقتضی عمل صالح می باشد و ما را بر انجام عمل صالح و در نتیجه اكتساب صفات اخلاقی سوق می دهد مثل آیة 37 سورة بقره كه می فرماید: «فإن آمنوا بمثل ما آمنتم فقد اهتدوا» البتّه ایمان در صورتی می تواند فضائل اخلاقی و اعمال صالح و تقوا را بیفزاید كه زنده و فعال و به تعبیری ایمان مطلق و كامل باشد نه این كه ایمان به بعض باشد ایمان به خدا و كتاب خدا باشد امّا ایمان به رسول خدا و امامت نباشد ایمان تبعیضی به شدت در قرآن نهی شده است «افتؤمنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلك الاخزی فی الحیوة الدنیا و....»[5]

3 کمک گرفتن از عقل و شرع جهت گزینش صفات نیكو

وقتی كه انسان به این مرحله (كسب ایمان) دست یافت در مرحله عمل و گزینش صفات نیكو باید از همان عقلی كه خدا و توحید را برایش اثبات كرد كمك بگیرد تا كار «خوب» را از كار «بد» تشخیص بدهد، البته آنچه را در این زمینه عقل می فهمد از عقل و آنچه را نمی فهمد باید از شرع دریافت كند.[6]

4 دقت در آثار و پیامدهای اعمال

علاوه بر این باید در آثار فعل و ترك كارهای خوب و بد نیز به دقت بیندیشیم تا از عواقب بد اعمال ناپسند در امان باشیم، ظهر الفساد فی البر والبحر بما كسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلّهم یرجعون»[7] مهم ترین انگیزه برای كار شایسته محبت خدا و اولیاء خداست محبت الهی است كه در برابر همه گناهان و جاذبه َهای منحرف كننده به انسان استقامت و پایداری می دهد در حدیثی قدسی آمده یا موسی حبِّبنی الی خلقی» مرا به خلق محبوب كن[8] خدا در قرآن كریم در یك آیه به صورت مختصر و مفید بهترین راهكار را ارائه می دهد می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا علیكم انفسكم لا یضركم من ضلّ اذ اهتدیتم...»

در آخر توجه به چند نکته ضروری است:

آنچه در این نوشتار متذکر شدیم مربوط به بعد فردی موضوع بود اما باید در نظر داشت که اسلام دینی اجتماعی است و مسائل فردی آن نیز آهنگ اجتماعی دارد، که از آنها در جهت گسترش دینداری مطلوب انسانی با اصلاح و تقویت روابط اجتماعی بهره می گیرد و البته میان فضایل اخلاقی و دینداری مطلوب در جامعه ی انسانی ارتباطی عمیق و تنگاتنگ برقرار است .
بنابر این شاید بتوان گفت که توجه کامل به رشد و بالندگی معنوی انسان ها، اجرای عدالت، تصحیح نیت ها در جهت قرب الهی و افزایش بصیرت اسلامی انسان ها از مهم ترین اصول موضوعه فضایل اخلاقی در دینداری جامعه ی انسانی می باشد.

پی نوشتها:
 [1] . سورة اعراف، آیة 179.
[2] . سورة اعراف، آیة 169.
[3] . سورة فاطر، آیة 28.
[4] . سورة یونس، آیة 24.
[5] . سورة بقره، آیة 85.
[6] . همان.
[7] .سورة روم، آیة 4.
[8] . اخلاق در قرآن، آیت الله مصباح.
[9] . المیزان، ج 6، ص 238.