دانشِ زبان قرآن

نقد و بررسی کتاب «زبان قرآن با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر» با حضور حجت‌الاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی مولف کتاب، دکتر عبدالله نصری و دکتر قاسم پورحسن .

«زبان قرآن با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر» که در شانزدهمین همایش کتاب سال حوزه در گروه علمی تفسیر و علوم قرآن اثر شایسته تقدیر شناخته شده است، تحقیق و پژوهشی درباره ویژگی های زبانی قرآن را شامل می شود. تحلیل‌ گزاره‌های دینی، به نگرش‌های متعددی درباره زبان دین به ‌طور عام و زبان متون مقدس ـ از جمله قرآن ـ به ‌طور خاص انجامیده است؛ نگرش‌هایی مانند: زبان تمثیلی، نمادین، اسطوره‌ای، ابرازگرا، فطرت، ولایت، هدایت، نمادین، تألیفی، عرف عام و عرف خاص.
در كتاب حاضر، پس از مفهوم‌شناسی زبان در محورهای زبان دین، زبان دینی و زبان قرآن همچنین بعد از بیان پیشینۀ تاریخی این مسأله در اسلام و غرب، مولفه‌های زبان قرآن در چهار بخش معرفی شده‌اند:
1. معناداری: در این بخش، از رویكردهای مختلف فیلسوفان غربی و علمای اصول و نهایتاً دیدگاه برگزیده در زمینۀ چیستی معنا، سخن گفته شد.
2. واقع‌نمایی: در این بخش، ابتدا نظرهای مخالف برخی نویسندگان داخلی در زمینۀ واقع‌نما نبودن زبان قرآن و ریشۀ غربی آنها بیان و سپس به نقد نظریات مخالف و بیان ادلۀ اثباتی مسأله پرداخته شد. در پایان، شبهاتی مانند تردید در صدق گزاره‌های تاریخی قرآن یا دروغ مصلحت‌آمیز انگاشتن آیات وحی پاسخ داده شد.
3 و 4. تألیفی و شبكه‌ای: در این‌ دو بخش، رویكردهای تك‌بعدی مخالفان این دو مولفه در زبان قرآن، مورد بررسی قرار گرفت؛ از جملۀ این رویکردها می‌ توان: زبان‌های ابراز احساسات، اسطوره، نمادین، مجازی، سلبی، تمثیلی، قوم، فطری و هدایت را نام برد. همچنین نظریه‌های مخالف مولفۀ تألیفی و شبكه‌ای نقد شد.
این اثر از سوی انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده است.

در نشست نقد و بررسی کتاب «زبان قرآن با نگاهی به چالش های کلامی تفسیر»، حجت الاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی،مولف این کتاب که دانش آموخته دکتری فلسفه دین از دانشگاه مونترال کانادا است، درباره زبان قرآن چنین توضیح داد:«زبان قرآن، دانش است و زیرمجموعه علوم قرآن در مسیر پاسخگویی به بخشی از چالش های معاصر در فهم و تفسیر قرآن قرار دارد. زبان قرآن به مقایسه گزاره های قرآنی با سایر انواع گزاره ها و بیان وجوه اشتراک و افتراق آن ها می پردازد و بیشتر روی افتراقات تاکید دارد.»
ساجدی درباره زبان دین نیز چنین گفت:«زبان دین که امروزه مطرح می شود، موضوعی میان رشته ای است که با مباحث کلامی، فلسفی، معناشناسی و هرمونتیکی ارتباط دارد.»
این دانش آموخته دکتری فلسفه دین از دانشگاه مونترال کانادا این موضوع را مطرح کرد که در کتابش رویکردهای داخلی مطرح شده و دراین باره گفت:«در این کتاب چهار مولفه «معناداری»، «واقع نمایی»، «تالیفی» و «تالیفی شبکه ای» برای قرآن تعریف شده است. رویکرد معناداری در برابر رویکردهایی که زبان قرآن را بی معنا می دانند مطرح شده. رویکرد واقع نمایی را نیز در مقابل رویکردی که زبان قرآن را غیر واقع نما می داند، مطرح کرده ام.»

ساجدی درباره رویکرد «تالیفی شبکه ای» نیز توضیح داد:«رویکرد تالیفی شبکه ای این موضوع را مطرح می کند که در میان گزاره های قرآنی می توانیم شبکه ای از پیوندها را بیابیم. در این کتاب هم محورهایی شامل پیوند زبان انگیزشی و معرفت بخش، پیوند مادی و مجرب، پیوند درونی آیات، پیوند لایه ای، پیوند توحیدی، پیوند غایی و پیوند بنیادی وجود دارد.»
دکتر عبدالله نصری که به عنوان منتقد در این نشست حضور داشت، ضمن اشاره به این نکته که تلاش دکتر ساجدی قابل تقدیر است، گفت:«این کتاب از این نظر که جنبه درسی دارد، مهم است. تعریف کتاب درسی را نباید ساده بگیریم. نوشتن کتاب درسی، سختی های ویژه ای دارد، اما فکر می کنم این کتاب از این منظر جای کار بیشتری دارد.»
نصری درباره برخی از نقاط ضعف کتاب «زبان قرآن با نگاهی به چالش های کلامی تفسیر» گفت:«بحث هایی که درباره مباحث علم اصول مطرح می شود، بسیار مهم است، اما در این کتاب به اختصار از کنار این بحث عبور شده و احساس می کنم حق مطلب آن طور که باید و شاید ادا نشده. همچنین در کتاب به آرای بسیاری از متفکران غربی اشاره شده، اما لازم است به دیدگاه های متفکران خودمان هم توجه داشته باشیم.»
وی ادامه داد:«در بعضی از بحث ها درباره نظریه «ویتگنشتاین» درباره «کاربرد» مباحثی مطرح شده، اما این امکان وجود دارد که در این زمینه بیشتر کار شود. همچنین تفاوت محتوای زبان با صورت و قالب زبان در کتاب از یکدیگر تفکیک نشده است.»
دکتر قاسم پورحسن؛ دیگر منتقد حاضر در این نشست نیز درباره کاستی های کتاب چنین بیان کرد:«در این کتاب، زبان قرآن با مباحث زبان دین خلط شده است در صورتی که باید این دو را از هم جدا کنیم. مقدمه و نتیجه کتاب نیاز به اصلاح داد. همچنین حجم فلسفه تحلیلی در کتاب خیلی زیاد است.»
پورحسن افزود:«در عنوان کتاب، عبارت «با نگاهی به چالش های کلامی تفسیر» وجود دارد در صورتی که در این کتاب، چالش های کلامی دیده نمی شود، بلکه چالش ها زبانی هستند. در زبان قرآن بحث های هرمونتیکی وجود دارد که این بحث ها را در این کتاب اصلا نمی بینیم. همچنین تلاش مولف در تعریف زبان قرآن، ناکافی است.»
ساجدی؛ مولف کتاب «زبان قرآن با نگاهی به چالش های کلامی تفسیر» در این نشست در پاسخ به برخی از انتقادهای مطرح شده چنین گفت:«در کتاب به نظریه کنش گفتاری نپرداخته ام، این انتقاد درست است. موضوعی که درباره تفکیک میان صورت و محتوا هم مطرح شد، درست است. جا دارد هر یک از مباحث کتاب به طور گسترده مورد تحقیق قرار بگیرد، اما این کتاب از این نظر که یک کتاب درسی است، باید حجم معینی می داشت و من سعی کردم در آن اختصار را رعایت کنم.»
وی تصریح کرد که در کتاب «زبان قرآن با نگاهی به چالش های کلامی تفسیر»، توجه کافی به نظریات اندیشمندان دینی صورت نگرفته، اما هدف کتاب هم این نبوده است.
ساجدی همچنین گفت:«ریشه پرسش هایی که در زبان دین و زبان قرآن مطرح شده، در زبان دین است. کتاب هم به چالش هایی که از طریق زبان دین نسبت به قرآن مطرح شده، می پردازد. هدف این بوده که چالش هایی را که به عرصه زبان دین وارد شده، مطرح کنیم.»