تأکید اسلام بر رعایت حقوق فرزندان

سفارش در خصوص والدین امری است که به کرات در متون دینی دیده می شود. احترام به والدین، محبت به ایشان و برآوردن نیازهایشان اموری است که بدان ها تاکید شده است تا آنجا که حتی مشرک بودن و یا مرگ آنها دلیلی برای دست کشیدن و توقف از نیکی کردن نمی گردد. در اهمیت این مطلب همین بس که قرآن کریم در چندین جا به نیکی کردن به پدر و مادر امر کرده و از رنجاندن ایشان بر حذر داشته است.

تعابیر به کار برده شده در کلام الله مجید در این باره بسیار ریز بینانه و دقیق است تا آنجا که ائمه(علیهم السلام) به عنوان برترین مفسران کتاب الهی، به توضیح و تفسیر این تعابیر پرداخته اند و مفسران در قرون بعدی به تفصل در خصوص این موضوع سخن رانده اند. سفارشات در این مورد به قدری پر رنگ است که ممکن است چنین به نظر آید که برحذر داشتن از بی حرمتی تنها در خصوص والدین؛ به فرزندان است و عکس این مطلب از نظر شریعت آسمانی جایگاهی ندارد.

اما با نگاهی جامع تر در منابع دینی با روایاتی مواجه می شویم که تأمل برانگیزاند.

روایاتی که در آنها سخن از حفظ حرمت فرزندان به میان آمده و گاه این امر بقدری عظیم دانسته شده که هم پای حفظ حریم والدین خوانده شده است. رسولُ اللّه (صلى الله علیه و آله) فرمود :‌« یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن عُقوقِ الوَلَدِ ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن العُقوق من لایحضره الفقیه» ( شیخ صدوق، ج3، ص483، ح4705 ).
پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله): همان گونه كه فرزند نباید به والدین خود بى احترامى كند، والدین نیز نباید به او بى احترامى كنند» و یا در جایی دیگر آمده: رسولُ اللّه (صلى الله علیه و آله) فرمود : أكرِموا أولادَكُم و أحسِنوا آدابَهُـم (عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین‏، ج1، ص254، ح11)
پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله) فرمود: به فرزندان خود احترام بگذارید و آنها را نیكو تربیت كنید».

چرایی حفظ حرمت والدین امری واضح و روشن است. پدر و مادر منشا وجودیِ افرادند و از اینرو حقوق زیادی بر گردن فرزندان خود دارند اما آیا فرزندان هیچ حقی به گردن والدین ندارند؟

در قرآن کریم شأن بسیار بالایی برای والدین در نظر گرفته شده است تا آنجا که در یکی از آیات قرآن کریم بعد از اطاعت از خداوند دستور به احترام به والدین داده شده است.

خداوند متعال می فرماید: «وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَریماً ؛ (سوره اسرا، آیه23)
و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان كنید. اگر یكى از آن دو یا هر دو، در كنار تو به سالخوردگى رسیدند به آنها [حتى‏] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخنى شایسته بگوى».

اگر کودک از طفولیت خود رفتار محترمانه نبیند، محترمانه رفتار نمی نماید. فرزندان از محیطی که در آن رشد یافته اند می آموزند و آنگونه رفتار می نمایند که با ایشان رفتار شده است. از آنجا که بیشترین ارتباط فرزندان با والدینشان است در نتیجه بیشترین تأثیر پذیریشان از اعمال و رفتار پدر و مادرشان می باشد

در آیاتی دیگر از قرآن کریم خداوند متعال امر به اکرام والدین می کند و این خود گواهی است که مقام پدر و مادر بسیار والاست و باید متوجه باشیم.

در عین حال قرآن یک نگاه کلی تر هم به نوع بشر دارد که در این نگاه انسان ها خارج از عناوینی که دارند ، ورای والد یا فرزند بودن دارای ارزش هستند ، در این نگاه بحث کرامت انسانی مطرح است ، انسانی که قرار است خلیفه خدا شود ، انسانی که مسجود ملائکه است ، انسانی که گوهر گران بهای روح الهی را در خود دارد ،‌این انسان در هر حال شایسته اکرام است .

خداوند متعال می فرماید: ««وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ كَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً »؛(سوره اسراء آیه 70)؛ ما آدمی‌زادگان را گرامی داشتیم و آنها را در خشكی و دریا [بر مركب های راهوار ] حمل كردیم و از انواع روزی های پاكیزه به آنان بخشیدیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی كه خلق كرده‌ایم، برتری دادیم.»

در این نگاه هر انسانی حتی اگر کودک، شایسته احترام است، نگاه اسلام و قرآن به انسان در درجه اول به مقام انسانی اوست، حال این فرزندان به عنوان یک انسان شایسته هر گونه احترامی هستند.

در روایات اسلامی توصیه های بسیار زیادی به والدین در مورد فرزندان شده است. کتاب ها در این زمینه نوشته شده است برای نمونه یکی از حقوقی که فرزندان بر والدین خود دارند ، تربیت صحیح آنان است، و این خیلی مهم است چرا که تربیت صحیح ایجاب می نماید که با فرزندان با احترام رفتار شود.

اگر کودک از طفولیت خود رفتار محترمانه نبیند، محترمانه رفتار نمی نماید. فرزندان از محیطی که در آن رشد یافته اند می آموزند و آن گونه رفتار می نمایند که با ایشان رفتار شده است. از آنجا که بیشترین ارتباط فرزندان با والدینشان است در نتیجه بیشترین تأثیر پذیریشان از اعمال و رفتار پدر و مادرشان می باشد.

پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله): همان گونه كه فرزند نباید به والدین خود بى احترامى كند، والدین نیز نباید به او بى احترامى كنند»

سرّ سفارش بیشتر نسبت به والدین

جوانانی که اختلاف عقیده با والدینشان دارند همیشه در تنش هستند که چرا باید تسلیم خانواده باشند در حالی که حق را به خود می دهند، اگر بارها و بارها در مقام سخنرانی برایشان از شأن و جایگاه والدین صحبت شود شاید به ظاهر تسلیم شوند اما تا روزی که خود پدر و مادر نشوند هرگز درک نخواهند کرد که این همه سفارش برای چیست، وقتی که رنج و زحمت فرزند داری را تجربه کردند خود اذعان خواهند کرد که واقعا پدر و مادر بودن دشوار است و اگر برای ایشان جان هم داده شود کم است.

مهر ورزی به فرزندان از سوی والدین امری است که در جامعه به وفور دیده می شود. این مهم چیزی است که از سوی بیشتر خانواده ها به خوبی مراعات می شود اما بر عکس احترام و اکرام به والدین و تلاش برای برآوردن نیازهایشان امری است که در میان خانواده ها کمرنگ است و از سوی فرزندان کمتر بدان توجه می شود شاید از اینرو است که در متون دینی سفارشات در خصوص والدین بسی بیشتر از توصیه در خصوص فرزندان است.

جدا شدن افراد بطور معمول از والدین در سنین بزرگسالی و توجه به مسئولیت های جدید و پرداختن به مشغله های روزمره سبب می گردد تا از توجه به آنانکه روزگاری در دامانشان رشد و نمو یافته اند باز بمانند. اما از آنجا که دین؛ عهده دار طرحی برای زندگی است که به موجب آن افراد از سعادت دنیوی و اخروی بهره مند گردند با تاکیدات فراوان پیشوایان دینی سبب می گردد تا فرد دچار غفلت نشود و همواره توجه به آنانکه حقوق بسیاری بر گردنش دارند سرلوحه ی کارهایش قرار گیرد.

زینب فیاضی

کارشناس ارشد تفسیر

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان