منّتگذار و ریاكار، در مدار كفر و تهدید
آیه 264 سوره مبارکه بقره نمایانگر باطن اشخاصى است كه به قصد ریا و تظاهر انفاق مىكنند.
ظاهر عمل اینان همچون خاك، نرم ولى باطن آن چون سنگ، سفت است كه قابلیّت نفوذ ندارد. به خاطر سفتى و سختى دل هاى سنگینشان، از انفاق خود بهرهاى نمىبرند.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُۆْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلى شَیْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرِینَ (بقره ـ 264)
اى كسانى كه ایمان آوردهاید! بخششهاى خود را با منّت و آزار باطل نسازید، همانند كسى كه مال خود را براى خودنمایى به مردم، انفاق مىكند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارد. پس مثال او همچون مَثل قطعه سنگ صافى است كه بر روى آن (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهایى در آن افشانده شود) پس رگبارى به آن رسد (و همه خاكها و بذرها را بشوید) و آن سنگ را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند! (ریاكاران نیز) از دستاوردشان، هیچ بهرهاى نمىبرند و خداوند گروه كافران را هدایت نمىكند.
ریا، نشانه عدم ایمان واقعى به پروردگار و قیامت
مىفرماید:" اى كسانى كه ایمان آوردهاید! بخشش هاى خود را با منت و آزار باطل نسازید" (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى).
سپس این عمل را تشبیه به انفاق هایى كه توأم با ریاكارى و خودنمایى است مىكند، مىفرماید:" این همانند كسى است كه مال خود را براى نشان دادن به مردم انفاق مىكند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارد" (كَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُۆْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).
و بعد مىافزاید:" (كار او) همچون قطعه سنگ صافى است كه بر آن (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهایى در آن افشانده شود) و باران درشت به آن برسد، (و خاك و بذرها را بشوید) و آن را صاف رها سازد. آنها از كارى كه انجام دادهاند چیزى به دست نمىآورند" (فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلى شَیْءٍ مِمَّا كَسَبُوا).
("صفوان" به معنى قطعه سنگ بزرگ و صاف است كه چیزى در آن نفوذ نمىكند و چیزى بر آن قرار نمىگیرد، و "وابل" به معنى باران سنگین دانه درشت است، و لذا به كارهاى سخت و سنگین و مصیبت بار نیز اطلاق شده است، و "صلدا" نیز به معنى سنگ صافى است كه چیزى بر آن نمىروید.)
چه تعبیر لطیف و رسا و گویایى؟! قطعه سنگ محكمى را در نظر بگیرید كه قشر رقیقى از خاك روى آن را پوشانده باشد و بذرهاى مستعدى نیز در آن خاك افشانده شود و در معرض هواى آزاد و تابش آفتاب قرار گیرد، سپس باران دانه درشت پر بركتى بر آن ببارد، با اینكه تمام وسایل نمو و رشد در اینجا فراهم است، ولى به خاطر یك كمبود، همه چیز از بین مىرود و این باران كارى جز این نمىكند كه آن قشر باریك را همراه بذرها مىشوید و پراكنده مىسازد و سنگ سخت غیر قابل نفوذ را كه هیچ گیاهى بر آن نمىروید با قیافه خشونت بارش آشكار مىسازد، چرا كه بذرها در محل نامناسبى افشانده شده بود، ظاهرى آراسته و درونى خشن و غیر قابل نفوذ داشت و تنها قشر نازكى از خاك روى آن را گرفته بود، در حالى كه پرورش گیاه و درخت نیاز به خاك عمیقى دارد كه براى پذیرش ریشهها و ذخیره آب و تغذیه گیاه آماده باشد.
اینگونه است اعمال ریاكارانه و انفاق هاى آمیخته با منت و آزار كه از دل هاى سخت و قساوتمند سرچشمه مىگیرد و صاحبانش هیچ بهرهاى از آن نمىبرند و تمام زحماتشان بر باد مىرود.
و در پایان آیه مىفرماید:" و خداوند گروه كافران را هدایت نمىكند" (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرِینَ).
اشاره به اینكه خداوند توفیق هدایت را از آنها مىگیرد چرا كه با پاى خود، راه كفر و ریا و منت و آزار را پوییدند، و چنین كسانى شایسته هدایت نیستند و به این ترتیب انفاق هاى ریایى و آمیخته با منت و آزار، همه در یك ردیف قرار گرفتهاند.
دو نکته:
1- از جمله "لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى"، (انفاق هاى خود را با منت و آزار باطل نكنید) استفاده مىشود كه پارهاى از اعمال ممكن است نتایج اعمال نیك را از بین ببرد و این همان مسأله احباط است.
2- تشبیه عمل ریاكارانه به قطعه سنگى كه قشر نازكى از خاك روى آن را پوشانیده است بسیار گویا است ؛ زیرا افراد ریاكار باطن خشن و بى ثمر خود را با چهرهاى از خیر خواهى و نیكوكارى مىپوشانند و اعمالى كه هیچ گونه ریشه ثابتى در وجود آنها ندارد ، انجام مىدهند اما حوادث زندگى به زودى پرده را كنار مىزند و باطن آنها را آشكار مىسازد.
نتیجه گیری آخر:
این آیه نیز تشبیهى را با خود دارد و نمایانگر باطن اشخاصى است كه به قصد ریا و تظاهر انفاق مىكنند. ظاهر عمل اینان همچون خاك، نرم ولى باطن آن چون سنگ، سفت است كه قابلیّت نفوذ ندارد. به خاطر سفتى و سختى دلهاى سنگینشان، از انفاق خود بهرهاى نمىبرند.
پیامهای این آیه:
1ـ منّت گذارى و آزار فقیر، پاداش انفاق و صدقات را از بین مىبرد. «لا تُبْطِلُوا»
2ـ ریا، نشانه عدم ایمان واقعى به پروردگار و قیامت است. «یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُۆْمِنُ بِاللَّهِ»
3ـ انفاق مهم نیست، انگیزه و روحیّهى انفاق كننده مهم است. «رِئاءَ النَّاسِ»
4ـ اعمال شخص منّت گذار، ریاكار و كافر، تباه است. كلمهى «فَمَثَلُهُ» قابل تطبیق با هر سه گروه است.
5ـ ریاكار، عاقبت رسوا مىشود و حوادث، كاشف حقایق است. «فَتَرَكَهُ صَلْداً»
6ـ ریاكار نه تنها از پاداش آخرت محروم است، بلكه رشد روحى را نیز كسب نكرده است. «لا یَقْدِرُونَ عَلى شَیْءٍ»
7ـ منّتگذار و ریاكار، در مدار كفر و مورد تهدید قرار مىگیرد. «لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكافِرِینَ»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر نور ج1
تفسیر نمونه ج2
