آغوش‌های باز برای دیابت!
اگر فردی در خانواده خود سابقه دیابت داشته باشد، دچار چاقی شود و کم‌تحرک هم باشد، آغوشش را برای بیماری دیابت، باز کرده است!
طبق برآورد فدراسیون بین‌المللی دیابت در سال 2003، 194 میلیون دیابتی در سراسر جهان زندگی می‌کنند و تخمین زده می‌شود که در سال 2025، این تعداد به 333 میلیون نفر برسد. با توجه به‌این که دیابت برای سلامت جهانیان یک تهدید است، می‌توان گفت که بالغ بر 6/3 درصد از جمعیت جهان، با دیابت زندگی می‌کنند. در حال حاضر، دیابت، چهارمین علت مرگ و میر در بیشتر کشورهای توسعه یافته است. در حالت طبیعی، غذا در معده تبدیل به گلوگز یا همان قند خون می‌شود و قند از معده وارد جریان خون می‌شود. لوزالمعده (پانکراس) هورمون انسولین ترشح می‌کند و این هورمون باعث می‌شود قند از جریان خون وارد سلول‌های بدن شود. در نتیجه مقدار قند خون در حد نرمال و متعادل باقی می‌ماند.
در بیماری دیابت، انسولین به میزان کافی در بدن وجود ندارد یا انسولین موجود نمی‌تواند وظایف خود را به درستی انجام دهد؛ در نتیجه، به علت وجود مقاومت در برابر آن، قند خون نمی‌تواند به طور مۆثری وارد سلول‌های بدن شود و مقدارش بالا می‌رود.
دیابت نوع 1
اغلب در سنین پیش از 30 سالگی به وجود می‌آید و به آن «دیابت جوانی» می‌گویند. این نوع دیابت، 15-10 درصد کل مبتلایان دیابت را تشکیل می‌دهد. در این بیماری، تولید انسولین از پانکراس به علت از بین رفتن سلول‌های سازنده انسولین، متوقف می‌شود و به همین علت، افراد مبتلا به‌این نوع دیابت، باید از بدو تشخیص، انسولین مورد نیاز بدن را به صورت تزریقی و روزانه تأمین کنند. از این رو به آن «دیابت وابسته به انسولین» نیز می‌گویند.
دیابت نوع 2 یا «دیابت غیر وابسته به انسولین» یا «دیابت بزرگ‌سالان»
در افراد بالای 30 سال و چاق دیده می‌شود که 90-85 درصد کل موارد دیابت را شامل می‌شود. در این گونه از بیماری دیابت، پانکراس، به اندازه کافی انسولین را ترشح نمی‌کند، یا این که انسولین ترشح شده، به علت پاسخ نامناسب سلول‌های بدن به آن، مخصوصاً در افراد چاق، کارآیی لازم را ندارد.
تغذیه بیماران دیابتی از نظر دکتر محمد رضا وفا
بیماری دیابت نوع یک، بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده می‌شود و چون بیمار در سنین رشد است، باید مطمئن باشیم که مواد مورد نیاز برای رشدش تأمین می‌شود و در عین حال، نوع و میزان کربوهیدرات‌ها یا غذای نشاسته‌ای یا غذاهای حاوی قندهای ساده مصرفی او باید کنترل شود. یعنی با توجه به میزان دوز انسولین مصرفی کودک، باید میزان کل کربوهیدرات مجاز برای او را محاسبه کرده و به طور دقیق در وعده‌های غذایی طول روز (شامل سه وعده غذایی اصلی و سه میان وعده) پخش کرد. در دیابت نوع یک، دوز انسولین و شرایط فیزیولوژیک بدن، از عوامل مهم هستند؛ پس مقدار کربوهیدرات کم در هر وعده با تناوب زیاد در طول روز، البته با توجه به میزان انسولین مصرفی این افراد، از اصول کلی تغذیه‌ای برای دیابت نوع یک است.
نمایه گلایسمی
مقدار قندی که در اثر هضم و جذب کربوهیدرات‌های مختلف آزاد می‌شود، کاملاً متفاوت است و این تفاوت، با «نمایه گلایسمی» نشان داده می‌شود. گروه خاصی از غذاها مثلاً غلات را فرض کنید؛ سرعت هضم و جذب و مقدار قند آزاد شده از 100 گرم برنج و 100 گرم نان سنگک، کاملاً متفاوت است. یعنی در زمانی مشخص، 100 گرم نان لواش، قند خون را سریع‌تر بالا می‌برد، اما نان سنگک به دلیل داشتن فیبر زیاد، سرعت هضم و جذب کمتری دارد و قند خون را هم کمتر افزایش می‌دهد. پس می‌گوییم نمایه گلایسمی نان سنگک از نان لواش کمتر است.
بالاخره چه بخوریم؟
دیابت نوع دو: اساساً قندهای ساده، چه ساکارز (در قند و شکر) و چه فروکتوز (قند میوه) که هضم و جذب سریع و نمایه گلایسمی بالایی دارند، باید در بیماری دیابت کنترل شوند.
از قدیم شنیده‌ایم کسانی که بیماری قند دارند، چای خود را با قند و شکر میل نکنند و در عوض از توت خشک و خرما و کشمش استفاده کنند. در مقادیر مساوی، گلوکز نسبت به فروکتوز، جذب سریع‌تری دارد و قند خون را بیشتر بالا می‌برد؛ اما اکثر افراد، حجم میوه‌ها و در اصل حجم فروکتوز وارده به بدنشان را نادیده می‌گیرند. مثلاً فرض کنید شخص دیابتی، چای خود را به جای یک حبه قند کوچک با چهار خرما صرف کند؛ حال این مقدار قندی که خرما وارد بدن می‌کند هم بسیار زیاد است و می‌تواند خطرات بسیار بیشتری را به بار آورد.
کل قندهای ساده در بیماری دیابت، محاسبه می‌شوند. کسانی که میوه‌های حاوی فروکتوز بالا را به طور بی‌رویه مصرف می‌کنند، باید توجه داشته باشند که فروکتوز، موجب تحریک ترشح انسولین نمی‌شود؛ بلکه ماندگاری بیشتری در خون دارد و مانند عاملی اکسید کننده عمل می‌کند و می‌تواند عوارض شدید و دراز مدتی را برای شخص به وجود می‌آورد. فروکتوز در بدن به راحتی به تری‌گلیسیریدها تبدیل می‌شود؛ بنابر این احتمال افزایش طیف چربی‌های خون که خود از عوارض بیماری دیابت است، در این افراد بیشتر است؛ پس مصرف کنترل نشده فروکتوز، احتمال اختلالات چربی خون و در نهایت بیماری‌های قلبی-عروقی را افزایش می‌دهد.
دیابت بارداری: به طور طبیعی، ترشح هورمون‌های رشد، گلوکاگون، کورتیزول و آدرنالین، در دوران بارداری افزایش می‌یابد و تمام این هورمون‌ها عملکردی مخالف با هورمون انسولین دارند. پس در دوره بارداری به دلیل این تغییرات فیزیولوژیک، مقدار انسولین کاهش می‌یابد. حال اگر خانم بارداری در خانواده سابقه بیماری دیابت داشته باشد، قبل از بارداری هم مقداری اضافه وزن داشته باشد، کم‌تحرک باشد و در دوره بارداری هم از غذاهای نامناسب استفاده کند، تمام این عوامل باعث می‌شوند که‌این خانم، بارداری خود را با خطر بیشتری شروع کند. مثلاً اگر شخصی با سابقه ژنتیک بیماری دیابت، در دوران بارداری‌اش از غذاهایی با نمایه گلایسمی بالا مصرف کند، استعداد ابتلا به دیابت در دوران بارداری برایش بیشتر خواهد بود؛ زیرا انسولین بدن او به دلیل تغییرات طبیعی بدن در طول دوران بارداری، توانایی تنظیم قند خون را نخواهد داشت.
در این صورت، هم مشکلات زیادی برای مادر به وجود خواهد آمد و هم دچار بیماری‌های دراز مدتی خواهد شد؛ مثلاً ممکن است نوزادی با جثه بزرگ به دنیا آورد که در این صورت، احتمال چاقی و ابتلا به بیماری‌های مزمن بیشتر خواهد بود. می‌توان گفت 50 الی 70 درصد مادرانی که دچار دیابت بارداری می‌شوند، در آینده و بعد از طی دوران بارداری، به دیابت نوع دو مبتلا خواهند شد.
خانمی که در دوران بارداری، دیابت به سراغش آمده، باید مانند دیگر بیماران دیابت نوع دو، مقدار کل و نوع کربوهیدرات مصرفی، فاصله وعده‌های غذایی و نمایه گلایسمی کربوهیدرات‌ها را در کل دوره بارداری‌اش کنترل کند و دقت کند که ویتامین‌ها، مواد معدنی، اسیدهای چرب ضروری و پروتئین کافی برای رشد مطلوب جنینش را دریافت کند. مراجعه به مشاور تغذیه در این دوران، بسیار حائز اهمیت است.
نکته : دیابت بارداری، در دوران بارداری رخ می‌دهد. این نوع دیابت معمولاً گذرا است و بعد از اتمام حاملگی بهبود می‌یابد. البته خانم‌های مبتلا به دیابت بارداری، کمی در خطر ابتلا به دیابت نوع 2 هستند.
پیشگیری را جدی بگیرید
قاطعانه می‌گوییم که پیشگیری از دیابت، ممکن است. هر قدر هم سابقه فامیلی دیابت در یک خانواده زیاد باشد، فرد می‌تواند با دانش و اطلاعات تغذیه‌ای جدید، از الگوی غذایی سالم تبعیت کند و از تمام گروه‌های غذایی به مقدار متناسب میل کند؛ اما لازم است به نکات ظریف تغذیه‌ای بها دهد. سرانه مصرف میوه و سبزی در کشور ما بسیار پایین است. همان‌طور که می‌دانید، میوه و سبزی، سرشار از فیبرها و ویتامین‌ها هستند که در تعادل قند خون و تعادل متابولیک بدن، نقش بسیار مهمی دارند.
از طرفی، مصرف غذاهای با دانسیته انرژی بالا و زمینه‌ساز چاقی هم طرفداران زیادی دارد. تأکید می‌کنیم یکی از مهم‌ترین عوامل بروز دیابت، چاقی و کم‌تحرکی است؛ به‌این ترتیب اگر فردی در خانواده خود سابقه دیابت داشته باشد، دچار چاقی شود و کم‌تحرک هم باشد، آغوشش را برای بیماری دیابت باز کرده است! و به عکس اگر بتواند وزن خود را کنترل کند و فعالیت فیزیکی و ورزش را در برنامه روزانه خود بگنجاند و از الگوی غذایی سالمی هم پیروی کند، قادر است این بیماری را برای همیشه از خود براند.
نوشابه‌های رژیمی، کاره‌ای نیستند
نوشابه‌های گازدار، فقط از جنبه قند زیاد، مورد بحث نیستند؛ دیگر ترکیبات مضر آن‌ها نیز به شدت برای بدن ضرر دارد (مثلاً کولا محرک ترشح اسید معده است) و اصلاً به عنوان ماده غذایی ارزشمند به حساب نمی‌آیند. نوشابه‌های رژیمی هم به دلیل داشتن قند مصنوعی برای افراد تبلیغ می‌شوند. قند مصنوعی در بدن متابولیزه نمی‌شود و مقدار قند خون را بالا نمی‌برد، اما اغلب قندهای مصنوعی در مقایسه با مقدار مساوی قندهای معمولی، شیرینی بیشتری دارند و فرد مصرف‌کننده، به طور غیرطبیعی حس چشایی خود را تضعیف می‌کند.
باید توجه کنیم که حواس انسان، همیشه حالت سازشی دارد و اگر شخصی خود را به مصرف این قندهای مصنوعی عادت بدهد و بعد از مدتی بخواهد برای تنوع یک خرما میل کند، این خرما دیگر برایش حس شیرینی ایجاد نمی‌کند؛ به طور کلی، قندهای معمولی دیگر برایش آن حس شیرینی قبلی را نخواهند داشت و فرد مجبور می‌شود برای ایجاد احساس شیرینی که در قندهای مصنوعی حس می‌کرده، مقدار قند طبیعی مصرفی خود را افزایش دهد تا بخشی از شیرینی تجربه شده با قند مصنوعی را داشته باشد.
دیابتی‌ها! چربی را بی‌خیال شوید!
توجه به مقدار و نوع چربی مصرفی در بیماران دیابتی، بسیار با اهمیت است. با توجه به میزان انرژی مورد نیاز و شرایط فردی بیمار دیابتی، مقدار کل چربی مجاز محاسبه می‌شود. معمولاً 55 تا 65 درصد این انرژی از کربوهیدرات‌هایی که نمایه گلایسمی پایین دارند تأمین می‌شود. 25 درصد این انرژی هم در چربی‌های فاقد اسیدهای چرب اشباع در گوشت قرمز، روغن نباتی، شیر و لبنیات به میزان فراوان وجود دارد که می‌تواند اختلالات چربی خون را افزایش دهد. اسیدهای چرب غیر اشباع با یک باند دوگانه، مثل اولئیک اسید روغن زیتون، اسیدهای چرب با چند باند دوگانه مانند اسیدهای چرب امگا 3 در ماهی، میگو و به میزان کم در مرغ وجود دارند.
متخصص تغذیه، مشاوری برای زندگی شما
اکثر افراد تصور می‌کنند که فقط چاق‌ها باید به متخصص تغذیه مراجعه کنند. به طور صریح و روشن عرض می‌کنیم که بیماران دیابتی به تنهایی قادر به تنظیم قند خونشان نیستند و مهم‌ترین نیازشان یک برنامه غذایی دقیق به همراه آموزش‌های تغذیه‌ای از طرف یک مشاور تغذیه‌ای است.
ما نه‌تنها برای بیماران دیابتی، بلکه برای افرادی که بیماری‌های قلبی- عروقی، بیماری‌های کبدی، بیماری‌های کلیوی، بیماری‌های متابولیسمی و تمام بیماری‌هایی که به هر نحوی با تغذیه انسان مرتبط می‌شوند، برنامه‌های غذایی ویژه تنظیم می‌کنیم.
منبع: نشریه زندگی ایده‌آل، شماره 45
