عالی ترین محصول شناخته شده ی جهان
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ
آیا پنداشتهاید كه شما را بیهوده و عبث آفریدیم، و اینكه به سوى ما بازگردانده نمىشوید؟
محتوای آیه یکصد و پانزدهمین آیه از سوره مبارکه ی مۆمنون در توبیخ کسانی است که سخن خداوند بر دلیل آوری و شرح اوضاع بعد از مرگ و برزخ و قیامت را شنیدند و با وجود این همچنان گمان می‌کردند که بعد از مرگ خبری نیست و انسان با مردن می‌پوسد و از بین می‌رود و نابود می‌شود.
این پندار که نسبت دادن بیهودگی به خداوند متعال است، سبب شده تا خداوند با نادرست خواندن آن به اقامه‌ی برهان، چنین تصوری را نفی کند.
چکیده‌ی آن برهان که بعث را اثبات و نفى آن را انكار مىكند، این است:
وقتى كه ما در آیات قبل (99-114) گفتیم: هنگام مشاهدهی مرگ و بعد از آن، مشاهدهی برزخ و در آخر، مشاهدهی بعث و حساب و جزا، دچار حسرت مىشوید؛ آیا باز هم خیال مىكنید كه ما شما را بیهوده آفریده‌ایم؟! كه فقط زنده شوید و بمیرید و دیگر نه هدفى از خلقت شما داشته باشیم و نه اثرى از شما باقى بماند و دیگر شما به ما بر نگردید؟![1] [2]
در حالی که اینگونه نیست. خداوندی که عالم و حکیم به تمام معناست مجموعه و نظامی را که خلق می‌کند محال است خود آن مجموعه، بی برنامه و فاقد هدف نهایی باشد.
آیاتی که هدفمندی خلقت را اثبات و بی هدفی آن را انکار می‌کنند
خداوند متعال این معنا را با تعابیر گوناگون بارها در قرآن کریم یادآور شده است و بی هدفی را به شدت از خلقت خود نفی کرده است؛
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً (آیه مورد بحث)؛ أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَكَ سُدىً (36/قیامت): آیا انسان گمان مىكند بیهوده (بدون تكلیف و مسئولیت) رها مىشود؟!گاهی این تصور بی‌هدفی را پندار منکران گزارش کرده و با توبیخ آنها این پندارشان را نیز باطل اعلام می‌کند:
وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذینَ كَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذینَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ (27/ص): و ما آسمان و زمین و آنچه را كه میان آنهاست، بیهوده نیافریدهایم؛ این پندار كافران است؛ پس واى بر آنان كه كافرند از آتش دوزخ.
گاهی هم از زبان انسان های خداجو، خلقت الهی را هدفمند معرفی می‌کند؛ همانها که ساحت پاک خداوند متعال را از این نقیصه مبرا دانسته در قالب اقرار به هدفداری خلقت و نفی بی‌هدفی آن می‌گویند:
رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ (191/ آل عمران): پروردگارا! این [جهان با عظمت] را بیهوده نیافریدى، تو از هر عیب و نقصى منزّه و پاكى.
در برخی از این موارد، خداوند متعال هدفداری خلقت را دلیل اثبات قیامت قرار داده و با آن، حقانیت وقایع بعد از مرگ را به اثبات می‌رساند؛ مانند آیه سوره قیامت که در آن نیز به مانند آیه مورد بحث با یک استفهام توبیخی منکران معاد را مخاطب قرار داده و می‌فرماید:
آیا انسان چنین مىپندارد كه ما او را رها مىكنیم و اعتنایى به او نداریم و برای همین قیامتى هم در کار نیست و ما بعد از مردن او، دیگر زندهاش نمىكنیم؛ در نتیجه تكلیف و جزایى در كار نیست؟!
که چون این پرسش، در قالب انکار (استفهام انکاری) است معنایش انکار معنای آن از سوی خداوند متعال است؛ یعنی چنین نیست که اینها می‌پندارند؛ بلکه بی‌تردید قیامتی هست و حساب و کتابی در کار خواهد بود.
نظام هدفمند خلقت دلیل بر وجود جهانی در ورای این دنیا
یکی از دلایلى كه در بحث معاد براى اثبات وجود جهان دیگر استفاده می‌شود «نظام این جهان» است و به تعبیر دیگر پی‌بردن به جهان دیگر (نشئه ی اُخرى) از راه مطالعه‌ی این جهان (نشئه ی اُولى) است.
در توضیح این سخن تفسیر نمونه می‌نویسد:
ما از یك سو مىبینیم جهان آفرینش، هم از نظر عظمت و هم از نظر نظم، فوق العاده وسیع و پرشكوه و اعجاب برانگیز است، تا آنجا که دانشمندان بزرگ معترفند تمام معلومات بشر در برابر آن همچون یك صفحه‌ی كوچك از یك كتاب بسیار بزرگ است؛ بلكه همه‌ی آنچه را که از این عالم مىدانیم در حقیقت الفباى این كتاب است.
هر یك از كهكشان هاى عظیم این عالم شامل چندین میلیارد ستاره است و تعداد كهكشان ها و فاصله‌ی آنها از یکدیگر آنقدر عظیم است كه حتى محاسبه آن با سرعت سیر نور كه در یك ثانیه ، سیصد هزار كیلومتر راه را طى مىكند وحشت آور است. در این میان انسان، عالیترین محصول این جهان است که ما مىدانیم[3]؛ اینها همه از یك سو.
از سوى دیگر مىبینیم كه این عالیترین محصول شناخته شده‌ی عالم هستى؛ یعنى انسان در این عمر كوتاه خود در میان چه ناراحتی ها و مشكلاتى بزرگ مىشود! او هنوز دوران طفولیت را با همه‌ی رنج ها و مشكلاتش پشت سر نگذاشته و نفسى تازه نكرده، دوران پر غوغاى جوانى با طوفان هاى شدید و كوبندهاش فرا مىرسد. و هنوز جاى پاى خود را در فصل شباب محكم نكرده، دوران پیرى و کهنسالی با وضع رقتبارش در برابر او آشكار مىشود.
آیا باور كردنى است كه هدف این دستگاه بزرگ و عظیم و این اعجوبه‌ی خلقت كه نامش انسان است همین باشد كه چند روزى در این جهان بیاید، این دوران هاى سه گانه را با رنج ها و مشكلاتش طى كند، مقدارى غذا مصرف كرده، لباسى بپوشد، بخوابد و بیدار شود و سپس نابود گردد و همه چیز پایان یابد؟
اگر چنین باشد آیا آفرینش او بیهوده نخواهد بود؟ آیا هیچ عاقلى این همه تشكیلات عظیم را براى هدفى به این كوچكى باور می‌کند؟!
بنابراین مطالعه‌ی این جهان با عظمت، به تنهایى دلیل بر این است كه آن مقدمهاى است براى عالمى وسیع تر و گستردهتر، جاودانى و ابدى و تنها وجود آنچنان جهانى است كه مىتواند به این دنیا و زندگى ما مفهوم بخشد و آن را از هیچى و پوچى در آورد.
به همین دلیل عجیب نیست فلاسفه‌ی مادىگرا كه اعتقاد به قیامت و جهان دیگر ندارند ، این عالم را بى هدف و پوچ بدانند. برای همین است كه ما با تکیه بر معارف قرآن کریم مىگوییم: اگر مرگ نقطه‌ی پایان زندگی انسان باشد آفرینش این جهان بیهوده خواهد بود. این نتیجه همان است که قرآن کریم در آیه‌ی 62 سوره واقعه بیان کرده و می‌فرماید:
وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى فَلَوْ لا تَذَكَّرُونَ: شما كه این جهان را دیدیده‌اید پس چرا متذكر نمىشوید و به عالمى كه پس از آن است ایمان نمىآورید؟!
نتیجه اینکه این جهان و آنچه در آن است همه مخلوقات الهی هستند که هیچ یک بی‌هدف نبوده و همه هدفدارند؛ هدفی که خداوند حکیم برای تک تک آنها ترسیم کرده و آنها را با برنامه ریزی خاص خود به سوی آن هدف رهنمون می‌سازد.
انسان نیز که بخشی از نظام را تشکیل می دهد ، با توجه به این اصل باید تلاش کند که در زندگی خود نظم و هدفی را ترسیم کند هماهنگ و همسو با آن هدف نهایی که خداوند برای او ترسیم کرده است و آن رهیدن از جهنم و ورود به بهشت و در یک کلام سعادت دنیا و آخرت در پرتو آموزه های دینی است.
پی نوشت ها:
1. ر.ک به ترجمه المیزان، ج15، ص104
2. شکل برهان این چنین است: خدا خبر می دهد بعد از مرگ وقایع مهمی رخ خواهد داد . هر خبری را که خدا بگوید واقعیت دارد؛ زیرا او راستگوترین خبر دهنده است(87،122/نساء)؛ بنابراین تردیدی نیست اخباری که او از وقایع بعد از مرگ می¬دهد همگی محقق خواهد شد.
3. چرا که خداوند تنها درباره ی خلقت او فرمود: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ ـ 14/مۆمنون» و نیز تمام آنچه در زمین است را برای او و در خدمت او قرار داد و فرمود: «خَلَقَ لَكُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً ـ 29/بقره»
امید پیشگر
بخش قرآن تبیان
