راهکارهایی برای غلبه بر نیازهای مادی
انسان مسلمان همواره این دغدغه را در ذهن خویش دارد که دین اسلام، به عنوان آخرین دین نجات‌بخش انسان، چگونه درهای خوشبختی و سعادت دنیوی را به رویش می‌گشاید و مشکلات مالی‌اش را برطرف می‌سازد. او از دین خود دستورالعمل‌هایی طلب می‌کند تا با انجام آن‌ها بتواند زندگی خوب و خوشی را در این جهان مملو از سختی داشته باشد.
قرآن کریم به این درخواست بشر، پاسخ مثبت داده است و راهکارهایی معنوی، برای بهبود وضع مالی مسلمین ارائه می‌نماید.
1ـ تقوا
یکی از مهارت‌های قرآنی غلبه نمودن بر فقر مالی، تقوا مداری است، چه آن که قرآن به این خاصیت تقوا تصریح نموده است:
«... وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً* وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب ...»؛ «... و هر كس از خدا پروا كند، [خدا] براى او راه بیرونشدنى قرار مىدهد* و از جایى كه حسابش را نمىكند، به او روزى مىرساند ...» (طلاق/2 و 3)
در حدیثی از ابوذر غفاری نقل شده است که پیامبر (صلوات الله علیه) فرمود: «من آیه‌ای را می‌شناسم که اگر تمام انسان‌ها دست به دامن آن زنند، برای حل مشکلات آن‌ها کافی است. پس آیه وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً را تلاوت فرمود و بارها تکرار کرد.»
از دیدگاه شهید مرتضی مطهری در اصطلاح قرآنی، تقوا حالتی روحی و ملکه‌ای اخلاقی است که هرگاه این ملکه در انسان پیدا شود، قدرتی به دست می‌آورد که می‌تواند از گناه بپرهیزد، اگر چه گناه بر او عرضه شود. تقوا، اولیاء حق را نگهداری می‌کند و معنویت می‌دهد. ملکه و حقیقت تقوا در روح انسان اثر می‌گذارد و او را از ارتکاب لغزش‌ها و گناهان بازمی‌دارد. هر کس که تقوای الهی پیشه کند، خدا برای او راه بیرون رفتن از مضایق و مشکلات را قرار می‌دهد، یعنی برای او راه باز می‌کند برای خروج از بن‌بست‌ها و بیرون آمدن از مشکلات.
2ـ صبر
ویژگی دنیا آن است که نعمت با بلا و گرفتاری عجین شده است. مطابق آموزه‌های قرآنی، بشر باید در برابر نعمت‌ها و خوشایندهایی که خدا نصیب او کرده، سپاسگزار باشد تا نعمت او افزون گردد: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزیدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ»؛ «و آن گاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعاً سپاسگزارى كنید، [نعمت] شما را افزون خواهم كرد، و اگر ناسپاسى نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.» (ابراهیم/7)
و در برابر گرفتاری‌ها و سختی‌ها صابر و شکیبا باشد تا در پرتو صبر و استقامت به راحتی برسد: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً* إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»؛ «پس [بدان كه] با دشوارى، آسانى است.* آرى، با دشوارى، آسانى است.» (انشراح/5 و 6)
از آیات کریمه‌ای که در آن سخن از صبر و استقامت به میان آمده، فهمیده می‌شود از مهارت‌های رفتاری غلبه بر فقر، صبر و استقامت است؛ زیرا در صبر فوایدی برای تربیت نفس و تقویت شخصیت و افزایش توانایی در برابر سختی‌ها و بارهای سنگین زندگی و حوادث و مصائب روزگار است.
به خاطر کارکرد صبر، خداوند در آیاتی صبر را به عنوان ابزار استعانت بشر برای رهایی از مشکلات و سختی‌ها معرفی نموده است: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعین»؛ «از شكیبایى و نماز یارى جویید. و به راستى این [كار] گران است، مگر بر فروتنان.» (بقره/45)
خداوند علاوه بر دستور کلی به استعانت‌جویی از صبر، در آیه‌ای از قرآن کریم به کمک جستن از صبر در زیان مالی (فقر و نیاز) اشاره نموده و فرموده است:
«وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرین»؛ «و قطعاً شما را به چیزى از [قبیلِ] ترس و گرسنگى، و كاهش در اموال و جان ها و محصولات مىآزماییم و مژده ده شكیبایان را.» (بقره/155)
3ـ شکر
در آیات متعددی به آدمی توصیه شده است که نسبت به آنچه از نعمت‌ها که در اختیارش قرار داده شده است سپاسگزار باشد:
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُون»؛ «اى كسانى كه ایمان آوردهاید، از نعمت هاى پاكیزهاى كه روزى شما كردهایم، بخورید و خدا را شكر كنید، اگر تنها او را مىپرستید.» (بقره/172)
در برخی از آیات نیز، ثمره و سود سپاسگزاری را عائد انسان‌ها دانسته و فرموده است:
«... مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما یَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ كَریم»؛ «... و هر كس سپاس گزارد، تنها به سود خویش سپاس مىگزارد، و هركس ناسپاسى كند، بىگمان پروردگارم بىنیاز و كریم است.» (نمل/40)
از آیه هفت سوره ابراهیم «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزیدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ»؛ «و آنگاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعاً سپاسگزارى كنید، [نعمت] شما را افزون خواهم كرد، و اگر ناسپاسى نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود» فهمیده می‌شود یکی از مهارت‌های رفتاری بر تحمل فقر مالی فردی، شکر و سپاس به آنچه خداوند در اختیار آدمی نهاده است می‌باشد.
4ـ نماز
در آموزه‌های دینی، غذای روح متعدد ذکر شده است که یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها، نماز است.
چه آنکه نماز، پیوند خلق با خالق است. خالقی که مهربان و قدرتمند و شکست‌ناپذیر است. ارتباط با چنین منبع رحمت و قدرت، پشتوانه بسیار مهمی به شمار می‌رود که انسان را همچون فولاد مقاوم سازد.
به همین جهت خداوند نماز را وسیله استعانت مۆمنین در تکامل روحی و غلبه بر سختی‌ها معرفی نموده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ»؛ «اى كسانى كه ایمان آوردهاید، از شكیبایى و نماز یارى جویید زیرا خدا با شكیبایان است.» (بقره/153)
خاصیت پدیده فقر، اضطراب و آزاردهی به آدمی است، ولی وقتی آدمی قلب و زبانش به یاد خدا مشغول شد، روح و روانش آرام گرفته و قدرت مقابله بر فقر در او به کمک یاد خدا پیدا می‌شود.
5ـ دعا
دعا یکی دیگر از مهارت‌های معنوی برای غلبه نمودن بر فقر و احتیاج است. چه آنکه دعا، یاری جستن از قدرت بی‌نهایت خداوند است. روشن است کسی که به قدرت لایزال الهی پیوند بخورد، همچون کوه مقاوم گشته و بر مشکلات فائق می‌آید.
در نهاد بشر این گرایش وجود دارد که در سختی‌ها بر قدرتی ماورای طبیعت پناه برد و از او استمداد جوید. قرآن بر این واقعیت تصریح کرده است:
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً ...»؛ «و چون انسان را آسیبى رسد، ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده مىخواند ...». (یونس/12)
در منابع روایی ادعیه فراوانی گزارش شده است که به عنوان راهکاری در از بین بردن فقر از آنان یاد شده است. این ادعیه علاوه بر خواص خاصی که دارند، یا ایجاد نور ایمان و یقین در انسان، رهایی از مشکلات و سختی‌ها را میسرتر می‌سازند.
نتیجه
انسان مۆمن و خداجو، در سختی به خداوند خویش تمسک می‌جوید و از او استمداد می‌طلبد.
او با بهره‌گیری از تقوا، نماز، دعا، شکر و صبر عبودیت خالصانه خویش در برابر حق را ابراز داشته و ورطه شداید و سختی‌ها را با موفقیت پی خواهد نمود.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش قرآن تبیان
منبع:
مقاله «مهارت غلبه بر فقر مالی در قرآن»، عبدالعلی پاکزاد
مطالب مرتبط:
دعاها، نمازها و اذکار وسعت رزق
