میوه تلخ از درخت سالم خوردی؟!
می‌گویند گیاهی است به نام عشقه که به دور درخت می‌پیچد و آن را احاطه می‌کند؛ به گونه‌ای که از آن درخت تغذیه می‌کند و خود سرسبز می‌ماند و رشد می‌کند، اما آن درخت را خشک می‌کند. شبیه این گیاه بعضی اخلاقیات انسانی است که اگر به دور وجود آدمی بپیچند، خود رشد می‌کنند و آدمی را، نابود؛ و ریا یکی از این اخلاقیات زشت و ناپسند است.
ریا یعنی نشان دادن عمل برخلاف آنچه که عمل باید برای او انجام شود، یا مطلق نشان دادن به غیر را، ریا می‌گویند. علمای اخلاق هم در تعریف ریا می‌گویند: عبارت است از نشان دادن و وانمود کردن چیزی از اعمال حسنه یا خصال پسندیده یا عقاید حقه به مردم، برای منزلت پیدا کردن در قلوب آن‌ها و اشتهار یافتن پیش آن‌ها به خوبی، صحت، امانت و دیانت بدون قصد صحیح الهی.(1)
نکوهش ریا
ریا، شرک خفی است. اگر عبادت الهی با ریا همراه شود، شرک عبادی می‌شود. امام علی(ع) در نکوهش این صفت ناپسند اخلاقی می‌فرماید: «از واجبات قطعی خدا در قرآن حکیم که بر آن پاداش و کیفر قرار می‌دهد و به خاطر آن خشنود شده یا خشم می‌گیرد، این است که انسان یکی از صفات ناپسند را داشته باشد و بدون توبه خداوند را ملاقات کند؛ هر چند خود را به زحمت اندازد با عملش را خالص گرداند، فایده‌ای نخواهد داشت و آن صفات ناپسند اینکه، شریکی برای خداوند در عبادت واجب برگزیند».(2) هم‌چنین درباره شرک بودن ریا فرموده است: «وَاعلَمُوا أَنَّ یَسیرَ الرِّیاءِ شِرکٌ؛ بدانیدخودنمایی و ریا، هرچند کم باشد، شرک است».(3)
اسباب ریا
دوستی دنیا
وقتی انگیزه فقط دنیا باشد فریب دیگران است و ریا. امام در سخنی می‌فرماید: «وَ مِنهُم مَن یَطلُبُ الدُّنیَا بِعِمِلِ الآخِرَةِ؛ بعضی از آنان، دنیا را با عمل آخرت طلب می‌کنند».(4)
ضعف ایمان
از دیگر اسباب ریا، ضعف ایمان است. اگر کسی ایمانش قوی باشد، نه تنها عمل ریاکارانه انجام نمی‌دهد؛ بلکه ریاکاری را دشمن خود می‌پندارد. ضعف ایمان، عامل اساسی در گرفتار آمده به ریاست. امام در این‌باره فرموده است: «یَکرَهُ الرَّفعَةَ وَ یَشنَأُ السُّمعَةَ؛ بلندپروازی را ناخوش دارد و ریاکاری را دشمن می‌شمارد».(5)
محبوبیت نزد دیگران
یکی دیگر از عوامل ریا، جا باز کردن در دل دیگران است؛ مانند اینکه خود را در نظر مردم اهل عبادت نشان بدهد. حضرت فرموده است: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مَن أَن تُحَسِّنَ فِی لامِعَةِ العُیُونِ عَلانِیَتِی و تُقَبَّحَ فِیمَا أُبطِنُ لَکَ سَریرَتِی مُحَافِظاً عَلَی رِئاءِ النَّآسِ مَن نَفسِی بِجَمِیعِ مَا أَنتَ مُطَّیِعٌ عَلَیهِ مِنِّی فَأُبدِیَ لِلنَّاسِ حُسنَ ظَاهِری وَ أُفضِیَ إِلَیکَ بِسُوءِ عَمَلِی تَقَرُّباً إِلَی عِبَادِکَ وَ تَبَاعُداً مِن مَرضَاتِکَ؛
خدایا به تو پناه می‌برم که ظاهر من در برابر دیده‌ها نیکو و درونم در آنچه که از تو پنهان می‌دارم، زشت باشد و بخواهم با اعمال و رفتاری که تو از آن آگاهی، توجه مردم را به خود جلب نمایم و چهره ظاهرم را زیبا نشان داده، با اعمال نادرستی که درونم را زشت کرده به سوی تو آیم، تا به بندگانت نزدیک‌تر و از خشنودی تو دور گردم».(6)
درمان ریا
امام علی(علیه السلام) در سخنی گرانبها، برای درمان این خصلت زشت و ناپسند راه‌کارهایی را ارائه داده و فرموده است: «آن‌که با چشم دل بنگرد و با بصیرت عمل کند، در اول کار و عملش باید بداند آیا عمل به سود اوست یا به زیان اوست؟ اگر به سود اوست، ادامه دهد و اگر زیان‌بار است، توقف کند؛ زیرا عمل‌کننده بدون آگاهی چون رونده‌ای است که بیراهه می‌رود. پس هر چه شتاب کند، از هدفش دورتر می‌ماند و عمل کننده از روی آگاهی چون رونده بر راه راست است. پس بیننده باید به درستی بنگرد، آیا رونده راه راست است با واپس‌گرا؟
و بدان هر ظاهری، باطنی تناسب با خود دارد. آنچه ظاهرش پاکیزه، باطن آن نیز پاک و پاکیزه است و آنچه ظاهرش پلید، باطن آن نیز پلید است و پیامبر راست‌گو فرمود: همانا خداوند بنده‌ای را دوست دارد، اما کردار او را دشمن می‌دارد و کردار بنده‌ای را دوست دارد، اما شخص او را ناخوش می‌دارد.
آگاه باش هر عملی رویشی دارد و هر روینده‌ای از آب بی‌نیاز نیست و آن‌ها نیز گوناگون هستند. پس هر درختی که آبیاری‌اش به اندازه و نیکو باشد، شاخ و برگش نیکو و میوهاش شیرین است و آنچه آبیاری‌اش پاکیزه نباشد، درختش عیب‌دار و میوهاش تلخ است».(7)
آنچه از این بیانات دُرّگونه امیرالمومنین(علیه السلام) می‌توان برای درمان این صفات زشت استفاده کرد، می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:
1. اول اینکه عملی که می‌خواهیم انجام دهیم، به نفع‌مان است یا به ضررمان؟ این فعل و عبادت ما را به خدا می‌رساند یا به آتش جهنم؟ اگر برای خدا باشد، ما را به سعادت و اگر از روی ریا باشد، ما را به جهنم خواهد رساند.
2. دوم اینکه به علم و آگاهی خود بیفزاییم. باید بدانیم که در مسیر عمل‌مان، خطرها و آفت‌های زیادی وجود دارد. باید پناه ببریم به خدا از غافل‌گیری در صحنه‌های خطرناک و ناپیدا. با علم به این دام‌ها، در مسیر عبادت خالصانه گام بر می‌دارد و مرتکب اعمال زشت نمی‌شود.
3. سوم اینکه ظاهر عمل مشکل ندارد، نیت و انگیزه فرد در انجام دادن این عمل است که مشکل دارد. گاهی نیت فرد خوب است؛ اما کاری که می‌کند، خوب نیست.
4. نکته چهارم تشبیه زیبای امیرالمومنین(علیه السلام) است که اختلاف آب‌ها را بیان کرده است. درختی که آبیاری‌اش پاکیزه نباشد، عیب‌دار و میوه تلخی خواهد داشت. نیت هم هر چه نیکو و خالصانه‌تر باشد، ثمره عمل شیرین‌تر و پذیراتر خواهد بود. اگر عمل را با چشمه ریا آبیاری کنیم، به طور یقین میوهاش تلخ و کشنده خواهد بود.
بنابراین باید کوشید اعمال خالصانه‌ای انجام داد؛ زیرا اعمال ریایی بسیار خطرناک است و نه تنها سودی ندارد؛ بلکه گناهی نابخشودنی است. انسان باید هوشیار باشد و بداند که هر قدر در نیت خود غیرخدا را در نظر بیاورد، به همان اندازه از رضای خداوند دور می‌شود. اگر انسان خدا را خوب درک کند، بداند تمام هستی در دست قدرت اوست و چنان‌چه اراده او به چیزی تعلق گیرد، هرگز انجام نخواهد شد، با تفکر در این حقایق علم و یقین‌اش به خدا زیاد می‌شود.
پی‌نوشت ها :
1.امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص 35
2.نهج‌البلاغه، خطبه 153
3. همان، خطبه 86
4. همان، خطبه 32
5.همان، حکمت 333
6.همان، حکمت 276
7.همان، خطبه 154
زهرا رضاییان
بخش نهج البلاغه تبیان
مطالب مرتبط:
