اصل منع توسل به زور در حقوق بین الملل چه جایگاهی دارد

جواز محدویت یا ممنوعیت

حقوق بین الملل مدرن از زمان انعقاد معاهدات صلح لاهه تلاش های گستره ای برای محدویت جنگ و کاهش آثاب مخرب این بالای خانمان سوز به عمل آورده است که اگر چه در حذف کامل جنگ از جامعه بشری موفق نبوده اما راه را برای تحقق رویای دیرینه صلح هموارتر کرده است در ذیل به برخی از مهم ترین اقدامات جامعه بین الملل در این راستا اشاره می شود.

جنگ را می توان یکی از قدیمی ترین ملازمان جامعه انسانی دانست از نخستین روزهای حیات اجتماعی بشر و شکل گیری گروه های انسانی، وقوع نزاع و در گیری امری اجتناب ناپذیر بوده است و حتی می توان آن را یکی از قدیمی ترین و مهم ترین اشکال ارتباط میان ملت ها بشمار آورد در طی قرون متمادی جنگ پدیده ای طبیعی و پذیرفته شده بشمار می رفته که به عنوان ابزاری برای تداوم بقای هر جامعه بخش قابل توجهی از توان و منابع هر تمدنی را به خود اختصاص می داد شاید یکی از قدیمی ترین و والاترین آرمان های بشری برقراری صلحی جاویدان و تحریم هر نوع جنگ و نزاع باشد. اما واقعیت های تاریخی و ویژگی های جامعه بین الملل نشان می دهد که اصل تحریم مطلق جنگ متاسفانه نمی تواند در عمل اجرا شود. اما با این حال در یک قرن گذشته تلاش های زیادی برای محدود کردن جنگ و تدوین قواعد و مقررات خاص برای کاهش آثار دلخراش جنگ صورت گرفته است.

تلاش برای محدود کردن اقتدار دولت ها

در طول تاریخ با پیدایش عناوینی چون جنگ عادلانه و ناعادلانه تلاش هایی در جهت محدود کردن اقتدار بی حد و حصر دولت ها در تعرض به تمامیت سایر موجودیت ها صورت گرفت. در قرون وسطی در چارچوب نظام کلیسایی تنها جنگی مشروع و عادلانه تلقی می شد که طبق فرمان کلیسا آغاز شده بود. البته این تقسیم بندی ها در عمل آثار و نتایج محدود کننده چندانی در پی نداشتند و به هر حال جنگ به عنوان پدیده ای پذیرفته شده به گرفتن قربانیان بی شمار در میان اکثر جوامع ادامه می داد در قرن هجدهم پیدایش مفهوم مطلق حاکمیت باعث شد که همه تقسیم بندی های موجود در خصوص جنگ های عادلانه و ناعادلانه رنگ ببازد و دست هر دولت حاکم در تجاوز به استقلال و تمامیت ارضی سایر دولت های بشدت باز شود، چرا که بر طبق نظریه حاکمیت کلیه کشورها از حاکمیتی برابر برخوردارند و هیچ یک در وضعیتی برتر از سایرین قرار ندارند، از این رو اقدام هیچ دولتی علیه دولت دیگر نمی تواند عادلانه تلقی  شود و هیچ کشوری صلاحیت تشخیص عادلانه بودن یا نبودن چنین اقداماتی را ندارد.

در حدود قرون هجدهم و نوزدهم میلادی جنگ به عنوان حقی پادشاهی برای کشورها شناخته می شد و کشورها با برخورداری از صلاحیت آزادی بدون نیاز به توسل به هر گونه توجیهی مطابق اراده خود اقدام به جنگ افروزی می کردند.

کنفرانس های صلح لاهه شاید بتوان یکی از نخستین اقدامات جدی و فراگیر جامعه بین الملل در راستای محدودیت جنگ دانست.

این کنوانسیون ها که در سال های 1899 و 1907 تدوین و تصویب شده اند اگر چه صراحتاً جنگ را غیرقانونی اعلام نکرده اند اما با تاکید بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی به طرح جایگزینی شایسته برای جنگ پرداخته اند.

محدودیت توسل به زور در دوران جامعه ملل

وقوع فجایع و کشتارهای گسترده در جریان جنگ جهانی اول جامعه بین الملل را بر آن داشت که علاوه بر تأسیس جامعه ملل به عنوان سازمانی برای توسعه همکاری ملت ها و ترویج حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی، این بار دست به تهیه سندی بین المللی در زمینه محدودیت جنگ و توسل به قوای نظامی بزنند با توجه به شرایط حاکم بر جامعه بین المللی آن زمان تدوین سندی با این ویژگی عملاً امکان پذیر نشد و تنها میثاق جامعه ملل توانست جنگ را در برخی شرایط خاص غیرقانونی اعلام کند، اما همچنان در فروض متعددی توسل به جنگ طبق مفاد میثاق قانونی و مشروع تلقی می شد.

بعلاوه میثاق کشورهای عضو را مکلف به حفظ تمامیت ارضی و استقلال سیاسی دیگر در برابر تجاوز خارجی دانسته و نیز اقدام به ایجاد شیوه ای آیین نامه ای  برای ممانعت و یا تاخیر در جنگ کرده است چندی بعد در سال 1928 میثاق بریان- گلوگ یا پیمان پاریس در زمینه  منع توسل به زور و تحریم جنگ تدوین شد این پیمان عام نخستین سند در طول تاریخ بشری است که به طور مطلق توسل به جنگ را ممنوع می کند این پیمان ضمن شناسایی حق دفاع مشروع کشورها، تنها طریق مجاز برای حاصل اختلافات را توسل به روش های مسالمت آمیز می داند.

وقایع تلخی که در سال های حیات جامعه ملل رخ داد و وقوع مخاصماتی در منچوری، انیوپی، لهستان و در نهایت وقوع جنگ جهانی دوم ناکارآمدی اقدامات حقوقی صورت گرفته و نیز ضرورت پیش بینی چارچوب های حقوق مناسبت تر را آشکار کرد از این رو پیش از پایان جنگ جهانی دوم جامعه بین الملل بار دیگر عزم خود را در جهت تأسیس سازمانی جهانی برای حفاظت و حراست از صلح و امنیت بین المللی و جلوگیری از وقوع جنگ های دیگر جرم کردند.

منع توسل به زور در نظام ملل متحد

منشور ملل متحد در مقدمه خود بر عزم مردم ملل متحد بر حفاظت از نسل های آینده از بلای جنگ که دو بار در مدت یک عمر انسانی افراد بشر را دچار مصایب غیرقابل بیان کرده بود، تاکید داشت این منشور بر قبول اصول و ایجاد روش هایی که عدم توسل به نیروهای نظامی را جز در راه منافع مشترک تضمین کند تاکید می دارد قاعده منع توسل به زور که در منشور ملل متحد، به عنوان قاعده ای عام مورد اشاره قرار گرفته است هر گونه اقدام زورمبارزانه که از جمله جنگ تهدید به جنگ اقدام به مقابله به مثل مسلحانه، محاصره دریایی یا هر شکل دیگر استفاده  از زور که با مقاصد ملل متحد سایت داشته باشد را در بر می گیرد. منشور تنها در چند مورد استثنائاتی بر قاعده منع توسل به زور وارد کرده که شامل دفاع مشروع، اقدامات قهری شورا امنیت ترتیبات سازمان های منطقه ای در اجرای تصمیمات شورا امنیت و برخی اقدامات موقتی اعضای دائم شورای امنیت می شوند. سازمان ملل متحد در راستای تحقق اهداف منشور در زمینه منع توسل به زور قطعنامه های متعددی چون محکوم کردن هر گونه تبلیغ جنگی، اصول حقوق بین الملل در زمینه روابط دوستانه و همکاری میان کشورها و اعلامیه تحکیم پایه های امنیت بین المللی را تصویب کرده است بعد از منشور ملل متحد معاهدات بسیاری از جمله پیمان تأسیس اتحادیه عرب، پیمان آتلانتیک شمالی، منشور وگوتا و منشور وینوس آبرس به مسئله تحریم جنگ پرداخته اند.

منبع : روزنامه همشهری./فریناز فیضی