یادی از مترجم كوچ كرده قرآن

مرحوم عبدالمحمد آیتی، مترجم قرآن كریم، بیستم شهریورماه جاری در سن 87 سالگی و پس از طی یك دوره بیماری درگذشت. وی در طول حیات خود توانست قرآن كریم و نهج‌البلاغه را ترجمه كند؛ به گونه‌ای كه اثرش با متن اصلی تناسب داشت.

مرحوم عبدالمحمد آیتی از نویسندگان و مترجمان كشورمان، در سال 1305 در شهرستان بروجرد به دنیا آمد. وی ابتدا در زادگاه خود برای كسب معلومات ابتدایی، وارد مكتب‌خانه سنتی آغاباجی شد، اما پس از چندی والدینش او را به دبستان اعتضاد كه قدیمی‌ترین مدرسه مدرن در بروجرد به شمار می‌رفت، فرستادند.

استاد آیتی در سال 1320 وارد دبیرستان و در سال‌های پایانی این دوره به تحصیل علوم حوزوی علاقمند شد و به مدرسه علمیه نوربخش رفت و چند سالی نیز در آنجا علوم اسلامی را فرا گرفت.

وی در سال 1325 وارد دانشكده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران شد و پس از به پایان بردن این دوره، به خدمت وزارت آموزش‌ پرورش درآمد و برای تدریس به بابل رفت.

وی بیش از 30 سال در شهرهای مختلف به تدریس پرداخت و در كنار تدریس، سردبیری ماهنامه آموزش‌ پرورش را نیز برعهده داشت.

استاد آیتی همچنین در دانشگاه فارابی و دانشگاه دماوند دروس ادبیات فارسی و عربی را تدریس می‌كرد.

سخنان خرمشاهی درباره استاد آیتی

بهاءالدین خرمشاهی ترجمه استاد آیتی را یكى از فرخنده‌ترین و مهمترین رویدادهاى تاریخ هزار و صد ساله ترجمه قرآن مجید به فارسى می‌داند كه نخستین بار در سال 1367 شمسى انتشار یافت و چاپ سوم آن با بازنگرى و اصلاحات بسیار در سال 1371 از سوى انتشارات سروش منتشر شد كه از اقبال عام و خاص برخوردار شد.

آیتی معتقد بود كه «قرآن اقیانوسی است بی‌پایان كه اگر هزاران هزار از آن آب بردارند ، نقصانی در آن پدید نیاید و همواره تشنگانی باشند كه افزون تر خواهند شد. »

درباره ترجمه صحیفه سجادیه استاد آیتی همین بس كه اثری كه ترجمه‌اش نیازمند ذوقی عرفانی است، وی از آن برخوردار بوده و توانست از عهده ترجمه چنین كتابی برآید.

آثار آیتی در سه حوزه ادبیات، تاریخ و مذهب

آیتی در سه حوزه ادبیات، تاریخ و مذهب دست به ترجمه‌های متنوعی زده است. او ترجمه‌هایش را با ادبیات آغاز می‌کند. باتلاق اثر می‌کا والتاری اولین ترجمه او است که در سال 1341 در کتاب هفته کیهان منتشر شد. کشتی شکسته تاگور را انتشارات فرانکلین در سال 1344 به چاپ رساند. کالسکه زرین، برادران گریم (انتشارات نیل 1345) و آثار مهمی از ادبیات عرب که تا امروز هم تنها ترجمه‌های معتبر این آثار کلاسیک است؛ معلقات سبع، الغفران ابوالعلا و غزل‌های ابونواس.

بعد‌ها بیشتر به ترجمه آثار تاریخی پرداخت؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلامی اثر حنا الفاخوری و خلیل الجر، درباره فلسفه اسلامی اثر ابراهیم مدکور. این دو اثر که شاید امروز کمتر به کار متخصصان و تاریخ دانان بیاید ، تا مدت‌ها تنها منبع و مأخذ بود و مورد استفاده دانشگاهیان.

تاریخ العبر ابن خلدون را شاهکار ترجمه‌های آیتی در حوزه تاریخ می‌دانند که از سال 1363 تا 1371 توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در شش جلد منتشر شد.

اما ترجمه او از قرآن کریم که آیتی را بیشتر به آن می‌شناسند؛ ترجمه‌ای که به او چنین لقب داده است؛ «آیتی مترجم قرآن». استاد آیتی پیش از انقلاب به این ترجمه دست زد.

استاد آیتی از سال 1370 به عضویت پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمد و پس از تشکیل گروه دانشنامه تحقیقات ادبی در سال 1371، تا سال 1379 ریاست این گروه و پس از آن ریاست شورای علمی دانشنامه تحقیقات ادبی فرهنگستان را نیز بر عهده داشت.

استاد آیتی در حوزه ترجمه بیشتر آثاری را انتخاب می کردند که ترجمه نشده بود که با ترجمه شیوای خود این آثار را در معرض بهره برداری محققان و دانشجویان قرار دادند.

استاد آیتی از جمله مورخان و ادیبان برجسته کشور بودند و آثاری که ایشان ترجمه کردند ، بخشی از آثار فخیم و ارزشمند زبان و ادبیات عربی است که شرح و ترجمه معلّقات سبع از جمله آنهاست که اولین بار توسط ایشان ترجمه شد .

ترجمه نهج البلاغه استاد آیتی بعد از ترجمه دکتر شهیدی از ترجمه‌های بسیار خوب به شمار می‌رود و ایشان از معدود افرادی بودند که هم بر ادبیات عرب و هم بر ادبیات فارسی تسلط داشته و ترجمه و آثار او در مراکز علمی و دانشگاهی تأثیر ویژه‌ای داشت.

نهج البلاغه یک نثر فاخر است و لذا ترجمه هم باید متناسب با آن از یک نثر فاخری درادبیات فارسی برخوردار باشد که هم استاد دکتر شهیدی و هم استاد عبدالمحمد آیتی این مسئله را رعایت کردند و لذا خصوصیت ترجمه ایشان تناسب داشتن با متن اصلی است.

ویژگی‌هایی شاخصی از ترجمه‌های استاد آیتی

ترجمه‌های مرحوم آیتی ترجمه‌های استادانه‌ای بود که از عربی به فارسی برگردانده شده است. ترجمه‌های عربی قدیم و معاصر به همراه ترجمه مفصل تاریخ ابن‌خلدون از جمله اثار ایشان است. آثار استاد یادگاری‌های ارزشمندی است که چه در این جهان چه در آن جهان برای ایشان اندوخته شده است. ترجمه‌ای که از قرآن کریم به عمل آورده شده نثر فارسی روان و دل‌پسندی دارد. همچنین ترجمه نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و بیان تاریخ زندگی امیرالمۆمنین بخشی از آثار مهم مرحوم آیتی است.

نثر روان و امروزی ایشان کاملا دلپسند و دلپذیر و برای هر قشری قابل استفاده است که این ترجمه دقیق، درک و مهارت استاد را از ادبیات عرب نشان می‌دهد.

ایشان اهل ذوق و شعر هم بودند اگر چه به عنوان یک شاعر از شهرت برخوردار نبودند، اما سال‌های گذشته اشعاری از استاد به چاپ رسید که بیشتر آنها به لهجه لری و بروجردی بود و این از افتخارات کشور ما است که مترجم و ادیب ما تسلط به شعر نیز داشته باشد.

مرحوم آیتی از حوالی سال 32 تا زمان انقلاب رنج و محرومیت بسیاری تحمل کرد و کسانی که با ایشان از ابتدا آشنا هستند، می‌دانند که آن سالها دوران سختی برای استاد بود. اما به برکت جمهوری اسلامی بعد از انقلاب استاد آیتی از عزت و احترام ویژه‌ای برخوردار بود و ما او را مانند پدر مهربانی نزد خود پذیرایی می‌کردیم؛ اما مقدر بود به لقاء خداوند نائل شود.

فرآوری: زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان  

منابع:

ایکنا

ایسنا

مشرق نیوز