روزه؛ مۆثرترین عامل بر رشد اخلاق اجتماعی

روزه در نگاه فقهی یک امر فردی است که طبعاً بازتاب ها و نتایج آن نیز فردی تلقی می شود اما در حقیقت روزه هر چند از سوی یک فرد انجام می شود و تاثیراتی- در صورت برقراری شرایط کمالی- بر خود فرد برجای می گذارد، اما باید توجه داشت که به دو دلیل روزه را می توان یک امر اجتماعی نیز محسوب کرد.

روزه افزون بر اینکه یک رابطه فردی است که رابطه فرد را با خالق تنظیم می کند یک بعد اجتماعی قدرتمند نیز دارد که دو وجهه را برای این بعد اجتماعی می توان نام برد. نخست اینکه اصل روزه در ماه رمضان وارد شده که همگان موظفند در این ماه روزه بگیرند مگر تحت شرایط خاص که روزه از آنها برداشته می شود.

طبیعی است که آن هنگام که پای تکلیف تعیینی نسبت به همه مسلمانان (نه تنها یک جمع) به میان می آید و همه با هم دست به چنین کاری می زنند، در حقیقت یک پدیده اجتماعی به نام روزه از سوی اکثر قریب به اتفاق مردم جامعه رخ می دهد و روزه تبدیل به یک پدیده اجتماعی و امر مطرح برجسته ای از سوی جامعه می شود. علاوه بر این از آنجا که یک نوع مواظبت نسبت به این روزه نیز در سطح جامعه واجب شمرده شده و انسان نه تنها باید روزه بگیرد بلکه باید نسبت به حریم روزه نیز نوعی صیانت و حفاظت به عمل آورد، بنابراین بعد اجتماعی روزه قوی تر و بیشتر می شود.

روزه؛ اساسی ترین تاثیر و منسجم ترین کارکردهای اجتماعی را براخلاق دارد

همین روزه اجتماعی دارای برخی وظایف، گاه ایجابی و گاه استحبابی مانند خیرات و افطاری دادن می باشد که در حقیقت یک نوع تمرین اجتماعی به سوی اعمال خیر و دوری از معاصی و ترک گناه و نوعی همنوایی و همگرایی در رفتن به سمت قرآن و تلاوت قرآن است. پس روزه با اعمالی جمعی مقرون شده است که هم نفس روزه از سوی جمع رخ می دهد و هم یک پدیده اجتماعی است که خاستگاه و جایگاهی برای دست زدن به اعمال اجتماعی و دوری جستن از منکرات و زشتی ها به صورت همگرایانه و با هم می باشد. بنابراین روزه هم یک پدیده اجتماعی و هم خاستگاهی برای شکل گیری یک وضعیت گسترده انسانی الهی و اجتماعی است.

روزه در این نگاه از بعد فردی فراتر می رود و یک بعد اجتماعی که خود خاستگاه تحولات اجتماعی است از سوی روزه شکل می گیرد. با توجه به اینکه برخی امور که در رمضان باید رعایت کرد، مسایل اخلاقی و اجتماعی در جوانب مختلف مانند عدم نفاق، راست گو بودن، کار خیر کردن، مهربانی و خوش خلقی و احترام به بزرگان و ... هستند و از سویی اموری که می بایست ترک شود نیز، امور اخلاقی ناروا هستند، اما همه این امور در ظرف اجتماع و از سوی جمع و با هم رخ می دهد و این امر نادری است. پس روزه بیشترین و اساسی ترین تاثیر و پرسازوکارترین اثرگذاری و منظم و منسجم ترین کارکردهای اجتماعی را بر روی اخلاق به جا می گذارد اما به این شرط که فرهنگ ، آداب و مقررات روزه تبیین شود و این حرکت جمعی، صرفاً نخوردن و نیاشامیدن نباشد. بلکه حرکتی برای انجام امور اخلاقی - اجتماعی و تمرین آنها با هم و به صورت مکرر باشد.

این یک کانال و طریق تاثیرگذاری روزه بر جامعه است. اما طریق دیگر آنست که روزه خود به خود و به چند دلیل بر روی شخص تاثیراتی دارد. نخست اینکه ابواب رحمت الهی در ماه رمضان به سوی بندگان به صورت حداکثری باز می شود و انسان با کمترین هزینه که عبارت است از نخوردن و نیاشامیدن یا حتی در مواردی بدون هیچ هزینه ای مانند نفس کشیدن و خوابیدن تحت رحمت الهی قرار می گیرد. بنابراین یکی از مولفه های رمضان فرو ریختن رحمت الهی است که حتی در شرایط نپرداختن هیچ هزینه ای این رحمت شامل حال انسان می شود.

روزه، شرایط عادی زندگی را تغییر داده و انسان را به معنویت منتقل می کند

مولفه دوم اینکه شخص در ماه مبارک رمضان و در هنگام روزه داری، شرایط عادی زندگی خود را در هم می شکند چرا که در شرایط عادی ممکن است لایه های غفلت بر دل و ذهن فرد نشسته و او را از توجه به خدا باز دارد. اما در رمضان وضع به شکلی ویژه تغییر می یابد. انسان تذکر و توجهی نسبت به خدا و بازنگری و بازاندیشی نسبت به وضعیت خود دارد به ویژه اگر به سراغ قرآن رود و این موقعیت در شبهای قدر اوج می گیرد. بنابراین مولفه دوم آنست که امکان توجه و تذکر به معنویت و ذکر و یاد خدا در این ماه به شکل طبیعی فراهم آمده و شرایطی ایجاد می شود که اصولاً بسترساز و زمینه ساز انتقال به معنویت بوده و فرصت های توجه یافتن به خدا را ایجاد می کند.

ذکر خدا و ذکر معاد بیشترین تاثیر را بر روح انسان داشته و او را برای دوری ازگناه مصمم کرده و قلب او را صفا و جلا می بخشد و این تاثیر بسیار بزرگی است که انسان را اخلاقی می کند. چرا که بسیاری از بداخلاقی ها، جزء مفاسد اجتماعی است و بسیاری از موارد اخلاقی مثبت نیز، خدمات اجتماعی است . پس اگر انسان مبداء اخلاق را که ذهن، روح و درون اوست تصفیه کند و جایگاهی برای مفاسد اخلاقی باقی نماند، زمینه برای انجام امور اخلاقی ایجاد می شود و این بدان معناست که روزه با این مولفه بر اخلاق اجتماعی نیز تاثیرگذار خواهد بود. چون منشاء بداخلاقی، فرد است که انعکاس بداخلاقی های او در فضای اجتماعی ظهور می کند و اگر دیگران نیز همین بداخلاقی را داشته باشند همه با هم یک جریان بداخلاقی را شکل می دهند. بنابراین هنگامی که فرد، که سرچشمه اخلاق یا بداخلاقی است توسط روزه تصفیه می شود، رفتار آمیخته با ناهنجاری ها نیز از جامعه رخت برمی بندد.

روزه و فرصت طبیعی توجه به روح

موضوع دیگر این که روزه اصولاً یک فرصت طبیعی و جسمی نیز در انسان ایجاد می کند. به این دلیل که وقتی خیال انسان از اشتغال به سرگرمی ها و لذایذ راحت باشد، فضا و ظرف خالی شده و امکان پرداختن به روح نیز ایجاد می شود. چون روح و جسم قرین با هم هستند اما هنگامی که در غیر ماه رمضان همه فرصت ها به جسم داده می شود طبیعی است که ما کمتر به روح می پردازیم اما اگر به دلیل روزه فرصت پرداختن به جسم کاهش یابد امکان انتقال و توجه به روح وجود دارد.

البته تاثیرگذاری روزه و اثربخشی آن در این ابعاد زمانی محقق می شود که روزه را خوب تعریف و تبیین کنیم. چرا که روزه فرهنگ خاص خود را دارد و می بایست این فرهنگ را بازشناخت. انسانها که روزه ای که تنها نخوردن و نیاشامیدن است ممکن است حتی اثری معکوس داشته باشد و مایه شقاوت آنها باشد ما نباید عادت کنیم که روزه تنها نخوردن و نیاشامیدن است این مشکلی است که ما در جا انداختن و نهادینه کردن فرهنگ روزه کوتاهی کرده ایم در صورتی که اسلام در رابطه با روزه بر دو چیز تاکید دارد یک اصل هسته روزه که همان نخوردن و نیاشامیدن تا غروب است و کار دوم اینکه اسلام اطراف این هسته را با ادبیات و مفاهیمی پررنگ و نیرومند تبیین کرده است که اگر به این ادبیات و مفاهیم توجه نشود ممکن است بداخلاقی های ما در رمضان به حال خود باقی بماند و هیچ توجه و تذکری نیز رخ ندهد.

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منبع: خبرگزاری شبستان