مسئولیت كیفری

در فرهنگ لغات، مسئولیت به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است و غالباً به مفهوم «تكلیف و وظیفه و آنچه كه انسان عهده‌دار و مسئول آن باشد» تعریف شده است. این معنی به تنهایی نمی‌تواند مفاهیم گوناگون مسئولیت را بازگو كند.

1ـ وجود وظیفه در انجام یا خودداری از انجام عملی كه خود این وظیفه ممكن است بر اثر مقررات قانونی و یا روابط اجتماعی به وجود آمده باشد.

2ـ اطلاع از وجود وظیفه؛ زیرا مطلقاً نمی‌توان شخصی را كه نسبت به وظیفة خود آگاهی ندارد مسئول شناخت. اطلاع نداشتن از وجود وظیفه ممكن است معلول نقص قوای عقلانی و عاطفی و یا نقص تربیت اجتماعی باشد و یا عملاً وجود وظیفه و محتوای آن به شخص موظّف ابلاغ نشده باشد.

3ـ توانایی در انجام وظیفه؛ عجز و ناتوانی فرد موظف در انجام وظیفه هم ممكن است معلول عوامل شخصی یا اجتماعی باشد.

تعریف مسئولیت كیفری

به طور كلی باید گفت الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض به دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق فردی صورت گیرد و خواه به منظور دفاع از جامعه، تحت عنوان «مسئولیت كیفری» یا «مسئولیت جزایی» مطرح می‌شود. با این وجود، در هیچ یك از قوانین جزایی چه در گذشته و چه در حال حاضر، ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت كیفری به طور مشخص بیان نشده است. به هر حال، مسئولیت كیفری نوعی الزام شخصی به پاسخگویی آثار و نتایج نامطلوب پدیدة جزایی یا جرم است.

از دیدگاه كیفری، ارتكاب جرم یا هر نوع تخطی از قوانین و مقررات جزایی به تنهایی و به خودی خود موجب مسئولیت كیفری نیست، بلكه برای این كه مرتكب جرم را از نظر اخلاقی و اجتماعی مسئول و قابل سرزنش و مجازات بدانیم لازم است كه شرایطی با هم جمع شوند كه عبارتند از:

اول: وقوع رفتار مجرمانه كه از میل و ارادة آگاهانة مرتكب آن نشأت گرفته باشد و نحوة پندار، كردار و جریان تصمیم‌گیری او را مشخص كند.

دوم: عمل مجرمانه‌آی كه با اندیشه، قصد و میل مرتكب، در عالم خارج تحقق یافته است باید حاكی از سوءنیت مرتكب یا ناشی از خبط و خطای او باشد.

سوم: برای این كه مرتكب جرم را مسئول بشناسیم، علاوه بر ارادة ارتكاب و سوءنیت یا تقصیر جزایی، باید بین جرم انجام یافته و فاعل آن، قابلیت انتساب موجود باشد.

به طور كلی، هركسی كه با علم و اطلاع دست به ارتكاب جرم می‌زند لزوماً مسئول شناخته نمی‌شود، بلكه علاوه بر تحقق ارادة ارتكاب و سوءنیت یا تقصیر جزایی، باید دارای اهلیت و خصوصیات فردی متعارفی باشد تا بتوان وقوع جرم را به او نسبت داد. در نتیجه، وقتی انسان از نظر كیفری مسئول شناخته می‌شود كه مسبّب حادثه‌ای باشد؛ یعنی بتوان آن حادثه را به او نسبت داد. پس مسئولیت كیفری، محصول نسبت دادن و قابلیّت انتساب است. مقصود از قابلیّت انتساب آن است كه بر مقامات قضایی معلوم شود كه فاعل جرم، از نظر رشد جسمی، عقلی و نیروی اراده و اختیار، دارای آن‌چنان اهلیتی است كه می‌توان رابطة علّیت بین جرم انجام یافته و عامل آن برقرار كرد. در حقیقت مسئولیت كیفری از نتایج مستقیم انتساب جرم به فاعل آن احراز می‌شود و از این جهت به طور مختصر می‌توان گفت مسئولیت كیفری قابلیّت انتساب و اسناد عمل مجرمانه است.

تفاوت مسئولیت كیفری و مسئولیت مدنی

بین مسئولیت كیفری و مسئولیت مدنی تفاوت‌هایی وجود دارد كه بسیار مهم است و عبارتند از:

1ـ در مورد مسئولیت كیفری، بیشتر ضرر و زیان متوجة جامعه است، در صورتی كه در مسئولیت مدنی، ضرر و زیان متوجّة یك شخص خاص است. در مسئولیت مدنی، چون عمل ارتكابی مخل نظم عمومی نیست، جامعه از خود دفاع نكرده است و متضرر از جرم بایستی خسارت‌های وارده به خود را از مرتكب مطالبه كند. پس در این جا مسئولیت در مقابل فرد در مسئولیت كیفری، مسئولیت متوجه جامعه است.

2ـ هدف از مسئولیت كیفری مجازات مجرم است كه به منظور دفاع از جامعه، پاسداری از نظم، جبران خسارت عمومی و اصلاح و تنبّه سایر افراد به مورد اجرا گذاشته می‌شود؛ ولی هدف از مسئولیت مدنی، جبران خسارت شخص زیان دیده است.

3ـ پاره‌ای از جرایم با این كه مجازات‌های كم و بیش سنگینی دارند، ولی چون برای دیگران ایجاد خسارت نمی‌كنند توأم با مسئولیت مدنی نیست. همچون ولگردی و تكّدی‌گری. برعكس، هر جبران خسارتی كه موجب مسئولیت مدنی است، لزوماً جرم و موجب مسئولیت كیفری نیست مانند تصرف خارج از حّد متعارف یك مالك در ملك خود كه سبب ضرر و زیان همسایه‌اش شود.

4ـ از نظر حقوق جزا برای تحقق جرم، وجود سوءنیت یا قصد مجرمانه و یا تقصیر جزایی از ناحیة مرتكب جرم، برای اثبات مسئولیت كیفری در تمامی جرایم اعم از عمدی و غیرعمدی الزامی است؛ در صورتی كه از نظر حقوقی، احراز مسئولیت مدنی نیازی به اثبات سوءنیت فاعل ضرر زننده ندارد، بلكه خطاهایی كه موجب مسئولیت مدنی می‌شوند به طور معمول از بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی یا مهارت نداشتن یا رعایت نكردن نظامات دولتی سرچشمه می‌گیرند و یا این كه در برخی موارد، قانون كسی را از نظر مدنی ملزم به جبران خسارت می‌كند بدون این كه مرتكب تقصیری شده باشد.

5 ـ احراز مسئولیت كیفری مستلزم بررسی عمیق شخصیت بزهكار است و عدالت جزایی ایجاب می‌كند كه خصوصیات فردی و جنبه‌های خاص روانی مجرم در ارزیابی رفتار مجرمانة او برای تعیین نوع و میزان مجازات به دقّت مورد توجه قرار گیرد تا اصل شخصی بودن مسئولیت كیفری كاملاً رعایت شود. در حالی كه در مورد مسئولیت مدنی، مبنای تقصیر قابلیت انتساب عمل به واردكنندة زیان نیست، بلكه از نظر رعایت مصالح اجتماعی كافی است كه موضوع را با رفتار یك انسان متعارف مورد مقایسه قرار داد.

6 ـ مراحل كشف، تعقیب و تحقیق در مسائل كیفری، قبلاً به وسیلة ضابطان دادگستری و مقام‌های دادسرا پیگیری و با صدور كیفرخواست توسط دادستان، در دادگاه‌های كیفری عمومی اقامه می‌شود، اما رسیدگی به مسائل مدنی ابتدائاً در دادگاه حقوقی عمومی مطرح می‌شود و نهادی به نام دادسرا در مسئولیت مدنی دخیل نیست.

منبع: سایت حقوق ایران