اسباب برکت در زندگی
در میراث روایی امام زین العابدین حضرت سجاد علیه السلام علاوه بر روایت هایی که معارف بلند اسلامی را در قالب دعا بیان کرده است روایت هایی نیز وجود دارد که حضرت در قالب نامه و دست نوشته هایی معارف تربیتی و انسان ساز را به دوستان و نزدیکان و از طریق ایشان به نسلهای بعدی انتقال داده اند. آنچه در ادامه می آید بخشهایی از این میراث علمی بی نظیر است که اکنون در اختیار ماست که از خداوند می خواهیم به ما توفیقی دهد تا بیش از پیش آنها را در زندگی به کار بندیم.
اسباب برکت در زندگی
متن یکی از نامه های امام سجاد علیه السلام به نقل از فرزند بزرگوارشان امام باقر علیه السلام با این آیه از قرآن کریم آغاز می شود:
أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون
«همانا اولیاى الهى، نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مىشوند»[1]
این جمله آغازین نشان می دهد که حضرت در ادامه مطالبی خواهند گفت که در ارتباط با اولیای الهی است و رمز رسیدن به مقامی است که هر بیم و اندوهی را از صحنه جان می زداید. از اینکه عبارت پایانی حضرت درباره برکت در زندگی است می توان نتیجه گرفت مفاد این نامه دستورالعملی است برای رسیدن به مقام اولیاء الهی؛ مقامی که از فواید آن برکتی است که خدا به روزی و زندگی ایشان عنایت می کند و ثوابی است که برای قیامت آنها ذخیره می کند.
أدای واجبات الهى
اولین نکته ای که حضرت به آن اشاره می کند انجام دستورات الهی است:
إذا أدَّوا فرایضَ اللَّه :آن گاه كه واجبات الهى را به جا آورند.
منظور از فرائض الهی تمام دستورهایی است که خداوند بر انسانها، واجب و یا حرام کرده است.
انجام سنّت پیامبر
و أخذوا بِسُنَنِ رَسولِ اللَّهِ صلى الله علیه و آله :و به سنّتهاى پیامبر خدا صلى الله علیه و آله عمل كنند.
مراد از سنتهای رسول خدا صلى الله علیه و آله دستورهایی است که ایشان به اذن الهی[2] آنها را به مردم اعلام کرد و خداوند هم انجام آنها را از مردم خواست.
برای اینکه امر به بی رغبیتی به دنیا، توهم عزلت نشینی را ایجاد نکند حضرت بلافاصله می فرماید: در تلاش باشد تا از راه حلال، رزقی را که خداوند برای او فراهم کرده را به دست آورد. رزقی که درگرو حرکت و تلاش انسان است
تکرار امر به اطاعت در آیاتی مانند 59/نساء که می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُول» اشاره به همین دو نوع دستور است که در این نامه امام سجاد علیه السلام با دو تعبیر «فرائض الله» و «سنة الرسول» از آن یاد شده است.
پرهیز از گناه
و تَورَّعوا عَن محارِمِ اللَّه : و از حرام هاى الهى بپرهیزند.
ورع یعنی شدت کناره گیری از گناه[3]. به این ترتیب، سومین دستور امام سجاد علیه السلام ، دقت و شدت زیاد در حفظ خود از آلوده شدن به گناه است.
دل بریدن از دنیا
و زَهَدوا فی عاجِلِ زَهرَةِ الدُّنیا : و در برابر چشم نوازی های این دنیای زودگذر از خود بی رغبتی نشان دهند.
و رَغَبوا فیما عِندَ اللَّه :و به آنچه پیش خداست، دل ببندند.
در قرآن کریم برای کالای دل فریب و چشم نواز دنیا از تعبیر شکوفه استفاده شده است:
وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَیْرٌ وَ أَبْقى[4] ؛ در این آیه دستوری به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله داده شده كه در حقیقت منظور از آن، عموم مسلمانان است.
نخست مىفرماید: هرگز چشم خود را به نعمتهاى مادى كه به گروههایى از آنها (كفار و مخالفان) دادهایم میفكن. بعد با تعبیر «زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» به عمر کوتاه این زرق و برقها اشاره می کند؛ شكوفههایى كه زود مىشكفد و پژمرده مىشود و پرپر مىگردد و بر روى زمین مىریزد و چند صباحى بیشتر پایدار نمىماند. بعد از بیان این حقیقت به چرایی اعطا این امور به عده ای بی دین و معاند اینگونه پاسخ می دهد: اینها همه براى آن است كه ما آنان را با آن بیازمائیم ( لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ ).
در پایان آیه راهی برای دست کشیدن از آن دلبستگی های بی حاصل نشان می دهد و آن توجه به نعمتهای حقیقی و پایداری است که خداوند به انسان مومن وعده داده است.
با دقت در این آیه شریفه هم معنای سخن امام سجاد علیه السلام روشن تر می شود و هم راه دل نبستن به این دنیا برای ما هویدا می شود که آن دوختن نگاه و دل بستن به نعمتهایی است که خداوند به مومنین در دنیا آخرت وعده داده است. نعمتهایی که راه دستیابی به آنها در یک جمله، عمل به دین خداست.
تلاش برای روزی حلال
و اكتَسبوا الطَّیِّبَ مِن رِزقِ اللَّه ... :و در پى رزق پاكیزه خدا باشند؛ بى آنكه خواستار فخر فروشی و مال اندوزى باشند.
برای اینکه امر به بی رغبیتی به دنیا، توهم عزلت نشینی را ایجاد نکند حضرت بلافاصله می فرماید: در تلاش باشد تا از راه حلال، رزقی را که خداوند برای او فراهم کرده را به دست آورد. رزقی که درگرو حرکت و تلاش انسان است.
در این فرمایش امام سجاد علیه السلام چند خصوصیت برای آنچه انسان به عنوان روزی به دست می آورد بیان شده است:
1. طیب باشد که در اینجا به معنای حلال بودن است.
2. برای فخر فروشی به دیگران نباشد.
3. برای انباشته کردن و لذت بردن از این همه دارایی نباشد.
خلاصه ؛ در عین حالی که دل بسته به دنیا نیست در تلاش است تا به مقدار لازم از راه حلال، مال حلالی به دست آورد و با آن زندگی خود را اداره کند و سربار دیگری نشود.
رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود :
خیركم من لم یترك آخرته لدنیاه و لا دنیاه لآخرته و لم یكن كلّا على النّاس.[5]
بهترین شما کسی است که نه دنیا را برای آخرت ترک کند و نه آخرت را برای دنیا [؛ بلکه از هردو آنها بهره بگیرید] و سربار مردم نباشد.
انفاق در راه خدا
ثُمَّ انفَقوا فیما یَلزَمهُم مِن حُقوقٍ واجِبَةٍ : آنگاه آنچه از حقوق واجب بر عهده آنان است، ادا كنند.
حقوق واجب الهی دو دسته اند: دسته اول، دسته مشهوری هستند که جدای از عمل، همه یا حداقل همه مسلمانان از آن آگاهند. این دسته انگشت شمار عبارتند از : خمس و زکات (مال و فطر) و حقوقی که با نسبت و یا قرارداد بر انسان واجب می شوند مانند حق نفقه پدر و مادر.
با دقت در این آیه شریفه هم معنای سخن امام سجاد علیه السلام روشن تر می شود و هم راه دل نبستن به این دنیا برای ما هویدا می شود که آن دوختن نگاه و دل بستن به نعمتهایی است که خداوند به مومنین در دنیا آخرت وعده داده است. نعمتهایی که راه دستیابی به آنها در یک جمله، عمل به دین خداست
دسته دوم حقوقی هستند که نه تنها در غربت محض به سر می برند؛ بلکه بسیاری از مسلمانان این حقوق را اصلا جزء حقوق واجب نمی شناسند. این حقوق، حق نیازمندان واقعی جامعه است. خداوند متعال بر هر مسلمانی واجب کرده است تا به هر مقدار که برای او ممکن است بخشی از دارایی خود به این قشر نیازمند اختصاص دهد. آیات 19/ذاریات و 24- 25/معارج بیانگر این حکم الهی است:
در سوره ذاریات خداوند متعال در توصیف متقین این جمله را می فرماید: وَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ ؛ در اموال آنها حقی برای درخواست کنندگان واقعی و کسی که از مواهب زندگی به بهره است وجود دارد.
در سوره معارج هم آیه ای شبیه به همین آیه در وصف نمازگزاران آمده است: وَ الَّذِینَ فىِ أَمْوَالهِِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ لِّلسَّائلِ وَ الْمَحْرُوم ؛ نمازگزاران کسانی اند که در اموالشان حقی مشخص برای سائل و محروم وجود دارد.
نکته قابل توجه اینکه این آیات در مکه نازل شده اند و حکم زکات و خمس در مدینه صادر گردیده؛ بنابراین گمان نشود که مراد از این حق واجب ؛ خمس و یا زکات واجب است.
برکت در دنیا و پادش در آخرت
در پایان امام سجاد علیه السلام به کسانی که به این موارد عمل کنند نوید برکت می دهد و آنها را مشمول عنایت ویژه خدا معرفی می کند. عنایتی که در دنیا برای آنها برکت و در آخرت پاداشهای بهشتی را به همراه خواهد داشت. آن عبارت پایان این است:
فَأُولئِكَ الَّذین بارَكَ اللَّهُ لَهُم فیما اكتسَبوا، وَیُثابونَ على ما قَدَّموا لآِخِرَتِهِم
آنان، كسانى هستند كه خداوند به آنان در آنچه به دست آوردهاند، بركت داده است، و بر آنچه براى آخرت خویش، پیش فرستادهاند، پاداش مىیابند.[6]
پی نوشت:
1. 62/ یونس .
2. 3-4/ نجم.
3. الوَرَع: شدة التحرج. العین 2/242.
4. 131/طه.
5. نهج الفصاحة ح1525.
6. تفسیر عیاشی 2/124.
امید پیشگر
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
