اگر اهل سفر هستید کلیک کنید!

بنیاد تمدن اسلامی بر هجرت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) از مکه به مدینه نهاده شده است، این امر به طور نمادین بر اهمیت سفر و هجرت در میان مسلمانان دلالت می‌کند. در این نوشتار برآنیم به هدف بررسی سیر آفاقی سیری در کتاب انسان ساز قرآن کریم داشته باشیم.

اهداف سیر آفاقی در قرآن کریم

بیاییم اندکی تأمل کنیم بر این که چه چیز در سیر در آفاق نهفته است که تنها برای مۆمنان روشن دل سودمند می‌افتد و غیر مۆمنان را فایده‌ای نمی‌بخشد؟ قُلِ انظُرُوا ما ذا فِی السَّمواتِ وَ الأَرضِ وَ ما تُغنِی الآیاتُ وَ النُّذُرُ عَن قَومٍ لایَۆمِنُونَ؛ بگو نگاه کنید چه چیز (از آیات خدا و نشانه‌های توحیدش) در آسمانها و زمین است. اما این آیات انذارها به حال کسانی که (به خاطر لجاجت) ایمان نمی‌آورند، مفید نخواهد بود.(1)

1-  یادگیری درس خداشناسى

آفاق جهان و اقطار آسمانها و زمین از خورشید و ماه و ستارگان و گیاهان و درختان، و دریاها، و كوه‏ها، و لطائف صنعت و بدایع حكمت آفرینش وجود خودشان، سراسر مملو از حجت ها و نشانه‏هاى بر توحید خداوند متعال است. این چنین است که با سیر در آفاق، فطرت های خفته بیدار می گردد و با تمام وجود ندای این که تنها معبود اوست را سر می دهند. سَنُرِیهِم آیاتُنا فِی الآفاقِ وَ فِی أَنفُسِهِم حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّهُ الحَقُّ به زودی نشانه‌های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می‌دهیم تا برای آنان آشکار گردد. که او حق است.(2)

2-  توجه به خلقت نخستین

در زمین سیر کنید تا دریابید که بهترین دلیل معاد، قدرت‏نمایى خداوند در پدید آوردن موجودات در نخستین مرتبه است.(3) تا در یابید که چگونه خداوند سبحان شما را بدون الگو و نقشه قبلى، و بدون حساب و عددى معین، و یا نیرویى، مثل هم آفرید. قل سیروا فی الارض فانظروا کیف بدأ الخلق ثم الله ینشئ النشأة الآخرة ان الله علی كل شئ قدیر. ( ای رسول ) بگو به مردم که در زمین سیر کنند و ببینند که خدا چگونه نخست خلق را ایجاد کرده و سپس حیات فانی را به حیات ابدی پیوند دهد که خدا بر هر چیز تواناست.(4)

3- مشاهده گوناگونی انسان ها

خداوند متعال، اختلاف و گوناگونی زبان ها و رنگ های انسان ها را که تنها با سیر در آفاق، قابل مشاهده است،‌ از جمله آیات حکمت خود می‌شمارد. وَ مِن آیاتِهِ خَلقُ السَّمواتِ وَ الأَرضِ وَ اختِلافُ أَلسِنَتِکُم وَ أَلوانِکُم إِنَّ فِی ذلِکَ لآیاتٍ لِلعالَمِین و از آیات او آفرینش آسمانها و زمین و تفاوت زبانها و رنگهای شماست در این نشانه‌هایی است برای عالمان.(5) این تنوع خلقت شاهدی است بر عظمت و قدرت خداوند سبحان.

4- آیینه عبرت

آیاتی از کلام الله مجید آثار تمدن های پیشین را،‌ به مثابه‌ آیینه‌ عبرتی توصیف کرده اند که نظر و تأمّل در آن،‌ موجب بیداری قلب آدمی می گردد و انگیزه‌ تفکر و بصیرت و بازنگری در زندگی را در انسان زنده می سازد. در یکی از این آیه‌ها، حق تعالی،‌ بعد از بیان آنچه بر سر تمدن های مبتنی بر ظلم و بی عدالتی آمده می فرماید که راز برخورداری از دل های آگاه و گوش های شنوا، سیر و سیاحت و بازنگری در میراث عبرت‌انگیز تمدن های گذشته است:  فَکَأَیِّن مِن قَریَهٍ أَهلَکناها وَ هِیَ ظالِمَه ‍ ٌ فَهِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئرٍ مُعَطَّلَهٍ وَ قَصرٍ مَشِیدٍ أَفَلَم یَسِیرُوا فِی الأَرضِ فَتَکُونَ لَهُم قُلُوبٌ یَعقِلُوُنَ بِها أَو آذانٌ یَسمَعُونَ بِها فَإِنَّها لاتَعمیَ الأَبصارُ وَ لکِن تَعمیَ القُلُوبُ الَّتِی فِی‌ الصُّدُورِ.چه بسیار شهرها و آبادیهایی که آنها را نابود و هلاک کردیم در حالی که (مردمش) ستمگر بودند، به گونه‌ای که بر سقف های خود فرو ریخت! (نخست سقف ها ویران گشت و بعد دیوارها بر روی سقف ها) و چه بسیار چاه بر آب که بی‌صاحب ماند، و چه بسیار قصرهای محکم و مرتفع. آیا آنان در زمین سیر نکردند، تا دلهایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند؛ یا گوشهای شنوایی که با آن (ندای حق را) بشنوند؟! چرا که چشم های ظاهر نابینا نمی‌شود،‌ بلکه دلهایی که در سینه‌هاست، کور می‌شود.(6)

5- دینداری

خداوند از مۆمنینى كه در سرزمین كفر قرار دارند، و نمى‏توانند تظاهر به دیندارى كنند، و دین حق را آشكار ساخته و به سنت‏هاى آن عمل كنند؛ می خواهد تا از وطن چشم پوشیده مهاجرت نمایند. زیرا اگر در هر جاى زمین از دین حق و عمل به آن جلوگیرى شد، نواحى دیگر آن در اختیار شماست.(7) یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرضِی واسِعَةٌ فَإِیّایَ فَاعبُدُونِ ای بندگان من که ایمان آورده‌اید، زمین من وسیع است پس تنها مرا بپرستید (و در برابر فشارهای دشمنان تسلیم نشوید.(8)

چرا مهاجرت نکردید؟

توبیخ عدم مهاجرت در قرآن کریم برای کسانی است که در سرزمین شرک زندگی می کنند. آنان تحت ظلم مشرکین نمی توانستند دینداری کنند و از سوی دیگر چون نمی خواستند از آن شهر و آن سرزمین چشم بپوشند بی دین ماندند و مردند.

اما اگر از آن سرزمین تحت حکومت مشرکین مهاجرت می کردند؛ دچار این استضعاف نمى‏شدند. چون مشركین نیرومند آنجا در سایر سرزمین‏ها نیرویى نداشته‏اند. پس استضعاف آن ها، استضعافى بوده كه خودشان خود را به آن دچار كردند و مى‏توانستند با كوچ كردن از سرزمین شرك به سرزمین دیگر خود را از آن برهانند.(9) إِنَّ الَّذِینَ تَوفّیهُمُ المَلائِکَةُ ظالِمی أَنفُسِهِم قالُوا فِیمَ کُنتُم قالُوا کُنّا مُستَضعَفِینَ فِی الأَرضِ قالُوا أَلَم تَکُن أَرضُ اللهِ واسِعَةٌ فَتُهاجِرُوا فِیها کسانی که فرشتگان (قبض روح) روح آنها را گرفتند، در حالی که به خویشتن ستم کرده بودند. به آنها گفتند: شما در چه حالی بودید؟ (و چرا با این که مسلمان بودید، در صف کفّار جای داشتید؟!) گفتند: ما در سرزمین خود تحت فشار و مستضعف بودیم. آنها (فرشتگان) گفتند: مگر سرزمین خدا پهناور نبود که مهاجرت کنید؟! آنها (عذری نداشتند) و جایگاهشان دوزخ است و سرانجام بدی دارند.(10)

انواع سیر و سفرهاس قرآنی

در قرآن کریم به پنج نمونه عمده از روش های سیر و سیاحت اشاره شده است :

1-  سیر زمینی

قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِینَ(11) پیش از شما سنتهایى وجود داشت (و هر قوم طبق اعمال و صفات خود سرنوشتهایى داشتند كه همانند آن را شما نیز دارید) پس در روى زمین گردش كنید و ببینید سرانجام تكذیب كنندگان (آیات خدا) چگونه بود؟!

2- سیر هوایی

معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمونه بارز سیر آسمانی است. سُبْحانَ الَّذی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذی بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ منزّه است آن [خدایى‏] كه بنده‏اش را شبانگاهى از مسجد الحرام به سوى مسجد الأقصى- كه پیرامون آن را بركت داده‏ایم- سیر داد، تا از نشانه‏هاى خود به او بنمایانیم، كه او همان شنواى بیناست.(12)

3- سیر دریایی

در بعضی آیات قرآن کریم، جریان کشتی را در دریا، از آیات قدرت خود می‌خواند و صحنه مخاطره‌آمیزی از مسافرتهای دریایی را به زیبایی هرچه تمامتر تصویر می‌کند:  أَلَم تَرَ أَنَّ الفُلکَ تَجرِی فِی البَحرِ بِنِعمَةٍ اللهِ لِیُرِیَکُم مِن آیاتِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لآیاتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکُورآیا ندیده‌ای که کشتی به نعمت خدا در دریا روان می‌شود تا خدا پاره‌ای از آیات قدرت خود را به شما بنمایاند؟ در این برای مردم شکیبای سپاسگزار، عبرتهاست.(13)

4-  سیر معنوی

فَفِرُّوا إِلَى اللَّه . . . پس به سوى خدا بگریزید . . . (14) یعنی آن که از عذاب خدا بگریزید به سوى رحمتش بروید. از نافرمانیها و عصیانش فرار كنید و به توبه و انابه متوسل شوید. از زشتی ها، بدی ها، بى ایمانى، تاریكى جهل، و عذاب جاویدان بگریزید، و در آغوش رحمت حق و سعادت جاویدان قرار گیرید.(15)

5- سیر عبادی

که منظور همان سفر به خانه خداوند سبحان است. . . . وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً . . .(16)

خداوند در نهایت برای در راه ماندگان و گمشدگان، راه یاب های آسمانی را تدارک دیده است:

قرآن، ستارگان، وسیله راهیابی در سفرهای دریایی و خشکی شمرده شده‌اند: وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ البَرِّ وَ البَحرِ ...او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد تا در تاریکیهای خشکی و دریا به وسیله آنها راه یابید...(17)

چه زیبا می شود زمانی که با سیر آفاقی به سیر معنوی برسیم و آلودگی های وجودی خویش را بنگریم و درصدد رفع آن ها برآییم.

پی نوشت ها :

1- یونس/101.

2- فصّلت/53.

3- تفسیر نور، ج‏9، ص 127.

4- عنکبوت/20.

5- روم/22.

6-  حج/45.

7-  ترجمه المیزان، ج‏16، ص: 216.

8-  عنکبوت/56.

9-  ترجمه المیزان، ج‏5، ص: 77.

10- نساء/97.

11- آل عمران/137.

12- اسراء/1.

13- لقمان/31.

14- ذاریات/50.

15- تفسیر نمونه، ج‏22، ص: 378.

16- آل عمران/97.

17- انعام/97.