دفتر دانش در کلام امیر دانایی
فراگیری دانش، اهتمام به پرورش فكر، شكوفا ساختن استعداد، آشنایی باپدیده‌های نوآمد علمی، تلاش در جهت احراز صلاحیت تشخیص خیر و شر و برخورداری از بینش درست در زندگی فردی و اجتماعی از دغدغه‌های‌اساسی نسل جدید است. شناخت جایگاه دانش و دانشمند و آشنایی با بایدهای‌و نبایدهای دانش آموزی، در تصمیم جوان در این حوزه مۆثر خواهد بود.بررسی دیدگاه امام علی(علیه السلام) در این‌باره می‌تواند جوانان را در سامان دادن‌حیاتی پر بار و الاهی یاری دهد.
ز گهواره تا گور دانش بجوی
تحصیل علم به دورانی خاص منحصر نیست. دوران كودكی و نوجوانی‌نقطه عطف دانش آموزی است این مسیر پایان ندارد؛ زیرا «ظرف دانش» هرگز پر نمی‌شود. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید: هر ظرفی، وقتی چیزی در آن می‌گذارند، گنجایش خود را از دست‌می‌دهد؛ مگر ظرف دانش كه با افزودن آن، گنجایشش بیش‌تر می‌شود.(1)
بر اساس دیدگاه امام، دانش بیش از آن است كه به احاطه درآید.(2) بر این‌اساس، آن بزرگوار دانشمند را چنین تعریف می‌كند: العالم من لایشبع من العلم و لایتشبع به؛ دانشمند كسی است كه از دانش‌سیر نشود و خود را سیر ننمایاند.(3)
در منظر امام، برتری مردم به دانش‌ها و خردها است نه ثروت‌ها و تبارها.(4) بی‌تردید این نكته مهم بر تصمیم‌گیری‌ها سایه می‌افكند تا چراغ دانش همواره‌روشنایی بخش زندگی باشد.
كمیل بن زیاد نخعی می‌گوید: روزی علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) دستم را گرفت و به بیابان برد. چون به صحرا رسید، آهی دراز كشیدو گفت: ای كمیل، این دل‌ها آوندها(ظرف‌ها) است و بهترین آن‌هانگاهدارنده‌ترین آن‌ها. پس آنچه می‌گویم به خاطر دار. كمیل، دانش به از مال‌است كه دانش تو را پاسبان است و تو مال را نگهبان؛ مال با هزینه كردن كم آید و دانش با پراكنده شدن فزونی یابد. پرورده مال با رفتن مال با تو نپاید. ا ی‌كمیل پسر زیاد، شناخت دانش، دین است كه بدان گردن باید نهاد. آدمی درزندگی به دانش، طاعت پروردگار آموزد و برای پس از مرگ نام نیك‌اندوزد؛ و دانش فرمانگذار است و مال فرمانبردار. كمیل، گنجوران مال‌هامرده‌اند، گرچه زنده‌اند؛ و دانشمندان، چندان‌كه روزگار پاید، پاینده‌اند؛تن‌هاشان ناپدیدار است و نشانه‌هاشان در دل‌ها آشكار.(5)
دانش با تن آسایی و راحت‌طلبی به دست نمی‌آید. همّت، دقّت و پشتكار رمز پیشرفت است. امام(علیه السلام) می‌فرماید: علی المتعلم ان یدأب نفسه فی طلب العلم و لایمل من تعلمه و لایستكثر ماعلم؛ بر دانش‌پژوه است كه خود را در طلب علم كوشا سازد و از آموختن دانش خسته نشود و دانسته‌های خود را زیاد نشمارد
پیش دستی كردن در فراگیری دانش و بهره جستن از فرصت‌ها برای دانش‌آموزی از توصیه‌های مهم امام است: پس به سوی [كشتزار]دانش بشتابید، قبل از آن كه بوته آن خشك شود و پیش‌از آن كه به خود پردازید و فرصت گرفتن علم از اهل آن از دست رود.(6)
جایگاه دانش را در پاسخ امام پیرامون چیستی خیر و نیكی پی می‌گیریم: خیر آن نیست كه مال و فرزندت بسیار شود، بلكه خیر آن است كه‌دانشت فراوان گردد.(7)
رسم تحصیل
گونه گونی دانش بیش از آن است كه به شماره درآید. مهم سودمند و سزاوار بودن دانش است. امام(علیه السلام) در این‌باره می‌فرماید:
خذوا من كل علم احسنه؛ علوم بسیار است. پس از هر دانشی بهترین آن‌را فراگیرید.(8) انفع العلم ما عمل به؛ سودمندترین دانش، دانشی است كه به كار بسته شود.(9) واعلم انه لا خیر فی علم لاینفع و لاینتفع بعلم لایحق تعلمه؛ بدان، در دانش‌ناسودمند خیری نیست و آموختن دانشی كه سزاوار آموختن نیست،سودی ندهد.(10)
موفقیت در هر علمی ، مرهون پایبندی به آیین دانش جویی و رسم‌تحصیل است. در نگاه امام(علیه السلام) منشور دانش اندوزی پنج بعد اصلی دارد. این‌ابعاد عبارت است از:
الف) خدا محوری
هر علمی باید رنگ خدایی داشته باشد و عطر اخلاص آن، فضای دل وجامعه را آكنده سازد؛ زیرا از دانش، ضلالت خیزد و هدایت. این آسیب راباید با تقوا ترمیم كرد. امام علی(علیه السلام) لغزش و بی تقوایی دانشمند را مانندشكستن كشتی زیانبار و فاجعه آفرین می‌داند(11) و می‌فرماید: لایزكو العلم بغیر ورع؛ بدون پرهیزگاری دانش رشد نمی‌كند.(12)
خدایی بودن دانش، هم زمینه اصلاح دانشجو را فراهم می‌آورد و هم‌دیگران را سودمند می‌سازد. در نظر امام(علیه السلام) آثار این دانش عبارت است از:پرستش(13) و خالص گردانیدن عمل برای خدا.(14)
ب) پشتكار
دانش با تن آسایی و راحت‌طلبی به دست نمی‌آید. همّت، دقّت و پشتكار رمز پیشرفت است. امام(علیه السلام) می‌فرماید: علی المتعلم ان یدأب نفسه فی طلب العلم و لایمل من تعلمه و لایستكثر ماعلم؛ بر دانش‌پژوه است كه خود را در طلب علم كوشا سازد و از آموختن دانش خسته نشود و دانسته‌های خود را زیاد نشمارد.(15) لایحرز العلم الا من یطیل درسه؛ دانش را به دست نمی‌آورد مگر كسی كه مدت‌ها بیاموزد.(16) من اكثر الفكر فیما تعلّم اتقن علمه و فهم مالم یكن یفهم؛ هر كه در آموخته‌هایش زیاد بیندیشد، دانش خود را استوار گرداند و آنچه نمی‌فهمیده‌است بفهمد.(17) كل شی‌ء یعز حین ینزر الا العلم، فانّه یعز حین یغزر؛ هر چیزی وقتی كم‌شود ارزش می‌یابد؛ مگر دانش كه وقتی زیاد شود ارزشمند می‌گردد.(18)
لا فقه لمن لایدیم الدرس؛ كسی كه در خواندن و آموختن پی گیر نباشد،از فهم و دانش برخوردار نشود.(19)
آن بزرگوار فرزندش را چنین اندرز می‌دهد: دانا كسی است كه دریابد آنچه می‌داند، در برابر آنچه نمی‌داند، اندك است و بدین سبب خود را نادان شمارد؛ به مدد آنچه دریافته است، بر كوشش خود در جستن دانش بیفزاید و پیوسته جوینده و شیفته دانش باشد و از آن بهره گیرد.(20)
ج) به كار بستن علم
علم با عمل، كمال به شمار می‌آید و ارزش دانش در به كار بستن آن است.
ثمره العلم العمل به؛ ثمره علم، به كار بستن آن است.(21)
امام دانش بدون عمل را مایه گرفتاری دانسته،(22) می‌فرماید: علم بلا عمل ٍكشجر بلا ثمر؛ دانشی كه با عمل همراه نباشد، چون درخت‌بی میوه است.(23)
د) احترام به استاد
«مجلس دانش، باغ بهشت است»(24) و آموزگاران سخت كوش و دلسوزباغبانان آن شمرده می‌شوند. فروتنی در برابر استاد و احترام به وی از وظایف‌هر جوینده علم است. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید: تواضعوا لمن تعلمونه العلم؛ در برابر كسی كه از او دانش می‌آموزید،فروتن باشید.(25)
هر علمی باید رنگ خدایی داشته باشد و عطر اخلاص آن، فضای دل وجامعه را آكنده سازد؛ زیرا از دانش، ضلالت خیزد و هدایت. این آسیب راباید با تقوا ترمیم كرد. امام علی(علیه السلام) لغزش و بی تقوایی دانشمند را مانندشكستن كشتی زیانبار و فاجعه آفرین می‌داند و می‌فرماید: لایزكو العلم بغیر ورع؛ بدون پرهیزگاری دانش رشد نمی‌كند
امام(علیه السلام) بخشی از حقوق آموزگار را چنین بر می‌شمارد: هرگاه استاد در میان جمعی بود، بر همگان سلام كنی و به او نیز سلام‌گویی. روبه‌رویش بنشینی. در حضور او با دست و چشم و ابرو اشاره نكنی. در مخالفت با نظر وی نگویی "فلانی چنین گفته است ". نزد او از كسی غیبت نكنی. در مجلسش از نجوا بپرهیزی. اگر خسته بود، در پرسش كردن اصرار نورزی. از طول مجالست با او به تنگ نیایی. زیرا حكایت همنشینی با او حكایت درخت خرمایی است كه انتظارمی‌كشی تا از آن چیزی برایت فرو افتد.(26)
پیرایش آفات
دانشجو، به اقتضای گستره آموخته‌های علمی‌اش، دستخوش آسیب‌ها وآفات بسیار است؛ آفاتی كه پیرایش آن‌هابرای زلال ماندن جویبار دانش‌ضروری و بایسته است. مادّیگرایی، تعصب، تكبّر، خودبینی، خودنمایی و ستیزه‌جویی بخشی از این آفات شمرده می‌شود. امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: خذوا من العلم ما بدا لكم و ایاكم ان تطلبوا لخصال اربع: لتباهوا به العلما، اوتماروا به السفهاء، او تراۆوا به فی المجالس، او تصرفوا وجوه الناس الیكم‌للترۆس؛ از علم هر آنچه برایتان پیش می‌آید، فراگیرید؛ و زنهار كه آن رابرای چهار كار بیاموزید: فخرفروشی به دانشمندان، ستیزه با نادانان،خودنمایی در مجالس یا جلب كردن توجه مردم به خود برای ریاست‌كردن بر آن‌ها.(27)
امام، خودپسندی را ضد درست فهمی و آفت خرد می‌داند. دانشجویان را از بسیار انگاشتن اندوخته‌های علمی باز می‌دارد و می‌فرماید: من تو را به گونه‌گونی نادانی هایت می‌كوبم و سرزنش می‌كنم تا خود را دانا نپنداری و اگرچیزی به تو رسید كه معرفتی یافتی، آن را چندان بزرگ نگیری.(28)
بار الها تو را بحقّ حضرت علی ( علیه السلام) که خالصانه علم خود را در اختیار دیگران می گذاشت و می فرمود : بپرسید از من قبل از آنکه مرا نیابید(29)؛ قلب ما منوّر به کتاب انسان ساز قرآن نما؛ کتابی که به تعبیر وجود نازنین آن حضرت، علم آینده و سخن از گذشته ها است.(30)آمین
پی نوشت:
1- نهج البلاغه، حكمت205.
2- عبدالواحد آمدی: غررالحكم، ح184.
3- همان، ح75.
4- همان، ح34.
5- حسن‌بن‌شعبه حرانی: تحف العقول، ص169.
6- ماه شب چهارده.
7- ابن یمین فریومدی.
8- نهج البلاغه، خطبه 105.
9- همان، حكمت94.
10- عبدالواحد آمدی: غررالحكم، ح185.
11- همان، غررالحكم، ح149.
12- تحف العقول، ص69.
13- غررالحكم، ح233.
14- عبدالواحد آمدی: غررالحكم، ح257.
15- عبدالواحد: ح798
16- همان، ح799.
17- همان، غررالحكم، ح96.
18- همان، ح275.
19- همان، ح573.
20- همان، ح41
21- همان، ح274.
22- حسن‌بن‌شعبه حرانی: تحف العقول، ص79.
23- عبدالواحد آمدی: غررالحكم، ح159.
24- همان، ح166.
25- همان،ح2818.
26- همان،ص22.
27- محمدباقر مجلسی: بحار الانوار، ج2، ص41.
28- متقی هندی: كنز العمال، ح 29363.
29- سفینة البحار ، ج 1 ص . 586.
30- اصول كافى،ج 2،ص 346؛مرآت العقول،ج 1،ص 2ظ 8.
فرآوری: فاطمه سرفرازی
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منبع: کتاب تصمیم‌های بزرگ جوانی، به نگارش محمدباقر پورامینی
