خدا هم توبه می کند !

سوره بقره از جمله سوری است که به بیان آفرینش آدم و حوا (علیهما السلام) پرداخته است. در آیه 37 این سوره در بیان چگونگی توبه آدم (علیه السلام) چنین آمده است: فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ. (آنگاه آدم از پروردگار خویش سخنانى فرا گرفت، پس خدا [با رحمت خود] بر او بازگشت (توبه او را پذیرفت)، همانا او تواب و رحیم است). در ترجمه کلمه «تواب» ـ اولین بار در قرآن در این آیه آمده است ـ بسیاری از مترجمان از عبارت «بسیار توبه‌پذیر» استفاده کرده‌اند. در حالی که در اصل به معنای «بسیار توبه‌کننده» می‌باشد. باید دید مقصود از این کلام چیست.

برخی از مفسران دقیق النظر به بررسی این کلمه پرداخته و چنین بیان داشته‌اند که  در لسان قرآن «توبه» به دو صورت کاربرد دارد:

1ـ زمانی که در ارتباط با شخص گناهکار به کار برده شود به معنى بازگشت از گناه خواهد بود.

2ـ هنگامی که توبه به خدا نسبت داده شود به معنى بازگشت به رحمت است، یعنى رحمتى را که به خاطر ارتکاب گناه از بنده سلب کرده بود بعد از بازگشت او به خط اطاعت و بندگى به او باز مى‏گرداند.

و به تعبیر دیگر «توبه» لفظى مشترک میان خدا و بندگان است. هنگامى که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوى خدا بازگشته‏اند زیرا هر گنه‌کارى در حقیقت از پروردگارش فرار کرده و هنگامى که توبه مى‏کند به سوى او باز مى‏گردد. خداوند نیز در حالت عصیانِ بندگان گویى از آن‌ها روى‏گردان مى‏شود، هنگامى که خداوند به توبه توصیف مى‏شود، مفهومش این است که نظرِ لطف و رحمت و محبتش را به آن‌ها باز مى‏گرداند.

بر اساس آیه مذکور روشن می‌شود که توبه بنده محفوف و پیچیده به دو توبه از خدا است، و در بین آن دو قرار مى‏گیرد، به این معنا که بنده در هیچ حالى از احوال، از خداى خود بى‌نیاز نیست، و اگر بخواهد از لجن‏زار گناه نجات یافته، توبه کند، محتاج به این است که خدا چنین توفیقى به او بدهد، و اعانت و رحمت خود را شامل حال او سازد، تا او موفق به توبه گردد، و وقتى موفق به توبه شد، تازه باز محتاج به یک توبه دیگرى از خداست، و آن این که باز خدا به رحمت و عنایتش به سوى بنده رجوع کند. پس توبه بنده وقتى قبول خواهد شد که بین دو توبه از خدا قرار گرفته است، هم چنان که آیه «وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَیهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیهِ ثُمَّ تابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ، (همچنین) آن سه نفر که (از شرکت در جنگ تبوک) تخلّف جستند، (و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند،) تا آن حدّ که زمین با همه وسعتش بر آن‌ها تنگ شد (حتّى) در وجود خویش، جایى براى خود نمى‏یافتند (در آن هنگام) دانستند پناهگاهى از خدا جز به سوى او نیست سپس خدا رحمتش را شامل حال آن‌ها نمود، (و به آنان توفیق داد) تا توبه کنند خداوند تواب و رحیم است!» بر این معنا دلالت دارد.

و اما ذكر اسم «رحیم» بعد از «تواب» ممكن است اشاره به علیّت و سببیت براى قبول توبه باشد یعنى چون خداوند رحیم است توبه را قبول می‌نماید و پذیرفتن توبه به واسطه رحمت و عنایت اوست و ممكن است بر امر زائدى دلالت داشته باشد به این معنى كه خداوند علاوه بر قبول نمودن توبه بنده، او را مورد رحمت و عنایت و تفضل خود نیز قرار می‌دهد چنانچه در آیه 70 سوره فرقان می‌فرماید «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً؛ مگر كسانى كه توبه كنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، كه خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏كند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!»

آنچه از بررسی آیات پیرامون این مسئله و به کار بردن صیغه مبالغه در نسبت دادن «توبه» به خداوند به دست می‌آید آن است که خداوند متعال سریع الرضا است. گو اینکه همین که فردی تصمیم به توبه نمودن می‌کند خداوند خود پیش از او به سویش می‌شتابد و سفره رحمت و احسان خویش را به پایش می‌گشاید تا لذت شیرین توبه کردن در کامش جاودان شود.