فوت و فن های نصیحت کردن

معنای نصیحت

نصیحت در لغت فارسی به معنای پند و اندرز و ارشاد آمده است، در زبان عرب نیز واژه نصیحت به کار رفته است امّا می توان گفت معنایی که از آن اراده می شود، معنایی فراتر از پند و اندرز می باشد،از روایات فراوانی که کلمه «نصیحة » و مشتقات آن در آن ها آمده است، استفاده می شود که نصیحت غالبا به معنای اصلی اش یعنی؛ خلوص و صفا به کار رفته است.

نصح درلغت به معنای خلص و صفا است. اخلص له المودة یعنی خالص و مصفا شد و محبت رابرای محبوب خالص کرد.

نصح همچنین به معنای وعظ به کار می رود. گرچه پند و موعظه از آثار بارز خلوص و نصیحت است.نصح العسل یعنی عسل تصفیه شد. وقتی که عسل تصفیه می شود، با میل و حلاوت بیشتری خورده می شود.

نصیحت نیز چه درعمل ظاهر شود و چه در گفتار، به گونه ای است که شخص نصیحت شونده با میل و رغبت آن را می پذیرد و حلاوت آن را می چشد. نصیحت از جانب خداوند و اولیاء برای دیگران به معنای موعظه، هدایت و مانند آن است که آن هم بر اساس خلوص محبت است و به معنای اطاعت و انقیاد نیست.

نصیحت از جانب مقام پایین تر برای اولیای الهی، به معنای موعظه و ارشاد نیست. بلکه شامل مفاهیمی مثل اطاعت، فداکاری و احسان می شود که این حالات نیز ریشه درخلوص محبت دارد.

چه عاملی باعث روی آوردن به نصیحت می شود؟

خلوص و صفای باطن است که ناصح را خیرخواه می گرداند یا وادار به محبت و اطاعت و یا موعظه و ارشاد می کند. حقیقت نصیحت همان خلوص، اشتیاق، علاقه،محبت و صمیمیت قلبی و روحی ناصح است که به صورت های گوناگون بر دست و زبان او جاری می شود.

عامل کلیدی در کارساز بودن نصایح

توصیه می کنم برای یک بار هم شده نامه 31 نهج البلاغه ترجمه دشتی را به دقت مطاله کنید. نامه ای سرشار از حکمت و معرفت و آکنده از زیبایی. ویژگی اصلی آن مخاطب قرار دادن فرزندشان است که در این میان آن حضرت نصایح سودمندی را نثار فرزند گرامیشان می سازد امّا چگونه؟!

حضرت در ابتدای این نامه از خود سخن می گوید و به زبان خود، خود را برای فرزند معرفی می کند: «من از پشت كردن دنیا به خود و سركشى روزگار بر خود و روى آوردن آخرت به سوى خود،دریافتم كه باید در اندیشه خویش باشم و از یاد دیگران منصرف گردم و از توجه به آنچه پشت سر مى‏گذارم باز ایستم و هر چند، غمخوار مردم هستم، غم خود نیز بخورم و این غمخوارى خود، مرا از خواهش هاى نفس بازداشت و حقیقت كار مرا بر من آشكار ساخت و به كوشش و تلاشم برانگیخت كوششى كه در آن بازیچه ‏اى نبود و با حقیقتى آشنا ساخت كه در آن نشانى از دروغ دیده نمى ‏شد.»

نکته اینجاست که حضرت در ابتدای کلام متذکر می شود که خود نیز عامل به اندرزهای خود بوده و هست و خواهد بود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در این باره می فرمایند: یا على هرگاه عالِم با تقوا و توبه كار نباشد، موعظه اش از دل مردم مى لغزد همچنانكه قطره آب از روى تخم شتر مرغ و سنگ صاف مى لغزد. بنابراین خود حضرت باید عامل به توصیه های خود بوده باشد تاکلامش تأثیر گزار گردد.

سپس ارزش و اهمیت فرزندشان را برای خود یاد می کنند تا فرزند از زبان خود پدر نیز بشنود که او چقدر برای پدر عزیز است؛ « تو را جزئى از خود، بلكه همه وجود خود یافتم، به گونه ‏اى كه اگر به تو آسیبى رسد، چنان است كه به من رسیده و اگر مرگ به سراغ تو آید، گویى به سراغ من آمده است. كار تو را چون كار خود دانستم و این وصیت به تو نوشتم تا تو را پشتیبانى بود، خواه من زنده بمانم و در كنار تو باشم، یا بمیرم.»

حال نوبت به وصیت و توصیه و سفارش می رسد. حضرت بعد از گذراندن دو پله به پله آخر می رسد. ابتدا مقدمات را حاضر کرده سپس به لبّ مطلب می رسد و اینجاست که سخن کارگر افتاده و به قطع بر دل و جان خواهد نشست.

حقوق نصیحت کننده و نصیحت شونده

امام سجاد علیه السلام حقوقی را برای این دو در نظر می گیرند که قابل توجّه است:

وَ أَمّا حَقُّ المُستَنصِحِ فَإنَّ حَقَّهُ أَن تُۆَدِّىَ إلَیهِ النَّصیحَةَ عَلَى الحَقِّ الَّذى تَرى لَهُ أَنَّهُ یَحمِلُ وَیُخَرَّجُ المَخرَجَ الَّذى یَلینُ عَلى مَسامِعِهِ وَتُكَلِّمَهُ مِنَ الكَلامِ بِما یُطیقُهُ عَقلُهُ فَإنَّ لِكُلِّ عَقلٍ طَبَقَةٌ مِنَ الكَلامِ یَعرِفُهُ وَیَجتَنِبُهُ وَلیَكُن مَذهَبُكَ الرَّحمَةُ؛

حقّ نصیحت خواه این است كه به راه صحیحى كه مى دانى مى پذیرد، راهنمائیش كنى و سخن در حدّ درك و فهم و عقلش بگویى كه هر عقلى ظرفیت مخصوص خود را دارد و روش تو باید همراه با مهربانى و رحمت باشد.

و أَمّا حَقُّ النّاصِحِ فَأَن تَلینَ لَهُ جَناحَكَ ثُمَّ تَشرَئِبَّ لَهُ قَلبُكَ وَتَفتَحَ لَهُ سَمعَكَ حَتّى تَفهَمَ عَنهُ نَصیحَتَهُ ثُمَّ تَنظُرُ فیها فَإن كانَ وُفِّقَ فیها لِلصَّوابِ حَمِدتَ اللّه  عَلى ذلِكَ وَقَبِلتَ مِنهُ وَعَرَفتَ لَهُ نَصیحَتَهُ... ؛

حقّ نصیحت كننده این است كه نسبت به او فروتنى كنى، دل را براى فهم نصیحتش آماده نمایى و به سخنانش گوش دهى و اگر گفتارش درست بود خدا را شكر گویى و بپذیرى و حق شناسى كنى...

تا خود عامل به نصایح خود نباشیم و سخنمان از دل بر نیامده باشد قطعاً تأثیر نخواهد داشت و جز خسته کردن فرد از سخنان طرف مقابل ثمری نخواهد داشت و شاید او را نیز نسبت به مسائل مطرح شده بدبین ساخته و موجبات انزجار او را نیز فراهم سازد.

منابع:

1. نهج البلاغه ترجمه دشتی

2.بحار الانوار