آستان قدس عقل

همچنین به روشنی می توان درک نمود که تعمیق معرفت دین و ارتقای ایمان امری بسیار مطلوب و حتی برای بعضی افراد، امری ضروری است. روشن است که در هر دو مرحله روش ها و البته آثار متناسب با آن روش ها وجود دارد. خوب است که این مطلب را با مثال عرض کنیم.

ببینید ممکن است شخصی با دیدن یک رویا - مثلاً - معتقد به مذهب تشیّع شود. ولی آیا این راه، راه متقن است؟ هر چند نتیجه آن کاملاً با نتیجه منطقیِ ادلّه ی کاملاً یقینی، هماهنگ است. اما آیا این شخص به یک عقیده مستحکم رسیده است؟ البته ما به هیچ وجه منکر ارزشمند بودن پاره ای از خواب ها نیستیم. چنانچه این انکار از آشنای با معارف دین اصلاً قابل قبول نیست. لکن بحث ما چیز دیگری می باشد.

آیا شخص مورد نظر با یک رویای دیگر، دینش را در معرض خطر نخواهد دید؟ و اصلاً آیا مذهب خود را عوض نخواهد کرد؟ اگر گرویدن به سمت یک مسلک صرفاً با دلیل خواب دیدن باشد آیا می توان برای دین حق، تبلیغ نمود؟ آیا به یک آنارشیسم و هرج و مرج تبلیغی نخواهیم رسید؟ آیا پیرو هر آیینی دلیل خود را فلان رویا قرار نمی دهد؟ روشن است که لازمه چنان روشی، بسیار خردگریز و ناهنجار است. پس چه باید کرد؟

اینجاست که چراغ فروزان عقل، راهنمای بشرِ خسته از کوره راه ها و مجروح از تصادمات اندیشه ها و مسلک ها می شود و راه مستقیم را کریمانه و متواضعانه و بدون منّت به آدمی، می نمایاند. در بیانات نورانی حضرت علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام) بر راه عقل، صحّه گزارده شده است و این نور افکن الهی به رسمیت شناخته شده است. به اتفاق یکدیگر قسمتی از این روایات شریف را مرور می کنیم.

دوستی عاری از خطا

آن امام معصوم در حدیثی که از ایشان نقل شده می فرمایند: «صدیق کلّ امرءٍ عقله و عدوّه جهله»(2) یعنی صدیق هر کس عقل اوست و دشمن او جهل و نادانی او. در خور دقت آنکه هر چند در زبان فارسی، «صدیق» را به دوست ترجمه می کنیم ولکن معنای آن بسیار عمیق تر و لطیف تر از «دوست» است.

از بعضی کتب لغت (3) چنین به دست می آید که معنای «صدیق» چنین است: دوستی که به صورت صد در صد عاری از خطاست و کاملاً بر مدار درستی می گردد. از آن گذشته این صفت برای این دوست ثابت و دائمی می باشد. حقیقتاً مدحی این چنین برای عقل، اگر نه بی نظیر، قطعاً کم نظیر است.

نکته لطیف دیگر در معنای مذکور آنست که وقتی می گوییم «عقل» صدیق آدمی است، نوعی مهربانی و دلسوزی نیز از این واژه درک می شود و این همانست که در آغاز این مکتوب عرض کردیم که عقل آدمی، انسان خسته و مجروح را بی منّت، یاری می کند. خوب، این صدیق ارجمند و مهربان چه ارمغانی دارد؟ در این جا دو حدیث شریف از حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) می آوریم.

توحید، بزرگترین ارمغان عقل

مرحوم شیخ صدوق در کتاب بسیار شریف «التوحید» از آن وجود ملکوتی نقل می کند که حضرت فرمودند: «و بالعقول یعتقد التصدیق بالله»(4) یعنی بوسیله عقول است که تصدیق به خداوند متعال، به وجود می آید. نکته در خور توجه آنکه: طبق مبنای بسیاری از علمای زبان عربی این عبارت رساننده حَصر است. یعنی تصدیق به خدای متعال و قبول آن ذات سبحان فقط با عقول امکان پذیر است. و این ارزشمندترین و سعادت آفرین ترین ارمغان عقل است.

اهمیت این مطلب آنگاه بیشتر درک می گردد که توجه داشته باشیم حضرت رضا (علیه السلام) طبق نقل شیخ مفید (قدس سره) در کتاب «الامالی» می فرمایند: «اول عبادة الله معرفته»(5) بعضی بزرگان فرموده اند: یعنی شریف ترین و والاترین عبادت خدای سبحان و نیز آغاز عبادت آن ذات مبارک، معرفت اوست.(6)

اگر این دو حدیث را با هم ملاحظه کنیم، باز هم به یک تمجید بسیار عالی از عقل در کلام حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) می رسیم.

شناخت حجت راستین از دروغین

اما ارمغان مهم دیگر عقل. جناب ابن سکّیت که از  دانشمندان بزرگ و مورد وثوق شیعه در ادبیات عرب می باشد و از یاران خاصّ دو امام معصوم، شمرده می شود - طبق نقل اصول کافی- می گوید: به امام رضا(علیه السلام) عرض کردم:

«... ما رأیت مثلک قطّ فما الحجة علی الخلق الیوم؟ قال: فقال (علیه السلام) العقل یعرف به الصادق علی الله فیصدّقه و الکاذب علی الله فیکذّبه ...»(7) یعنی تاکنون به مانند شما ندیده بودم. در روزگار ما حجت الهی (و پیامبر واقعی) را چگونه باید شناخت؟ ابن سکیت گوید: حضرت فرمودند: عقل است که به وسیله آن مدّعی صادق و واقعی نبوّت شناخته می شود، پس عقل، او را تصدیق می کند و (باز هم عقل است) که مدّعی دروغگو و جعلی را می شناسد و او را تکذیب می کند. آری باز هم عقل است که مرحله بعدی راه سعادت را می نمایاند. در اینجا ذکر دو نکته ضروری می نماید.

اول آنکه منظور از این عقل، عقلی است که برهانی است و به دور از اوهام و خیالات و عادات غلط عاطفی یا اجتماعی می‌باشد.

و دومین نکته آنکه عقل هر چند دروازه های اصلی سعادت را نشان می دهد. و دوستی حق مدار و دلسوز است ولی در بسیاری از موارد قادر به تشخیص حق از باطل نمی باشد. در اغلب احکام شرعی چنین حالتی وجود دارد. خوانده محترم توجه دارد که هرگز نگفتیم و نمی گوییم، فتوای عقل، مخالف حکم فقهی است بلکه می گوییم، عقل فتوایی ندارد و متواضعانه و حق مدارانه سکوت اختیار می کند. در این باب روایات فراوانی از اهل بیت (علیهم السلام) نقل شده است. ولی اجمال مطلب آنست که عقل آدمیان از صدر خلقت تا پایان خلقت هیچ گاه از آثار اعمال ما در آخرت یعنی در عالم ابدیت، آگاهی نخواهد یافت لذا باید تابع دین الهی باشد و این یعنی سر سپردگی عقل نسبت به آفریدگار حکیم و رحیم.

پی نوشت:

1) به عنوان نمونه: آدب الصلاح، حضرت امام خمینی(قدس سره) ص 12- 11 و اخلاق در قرآن، ج1، ص 171-173 ، آیت الله مصباح یزدی(مدظله).

2) الکشف الوافی فی شرح اصول الکافی، ص 45.

3) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ج6 ، ص 215 – 218.

4) التوحید، ص 41.

5) تحف العقول، ص 61، استاد علی اکبر غفّاری(رحمه الله).

6) الامالی، ص 253.

7) الاصول من الکافی، ج 1، ص 25.

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان