مبارزه با دشمنی سرسخت !

«انتفعوا ببیان الله، و اتّعِظوُا بمواعظ الله، واقبلوا نصیحة الله، فإنّ اللهَ قَد اَعذَرَ إلیکم بالجَلیّة، واتّخذ علیکم الحُجّة، و بَیَّنَ لکم مَحابَّةُ مِن الأَعمال، و مکارِهَهُ منها، لتتّبعوا هذه، و تجتنبوا هذه، فإنّ رسولَ الله (صلی الله علیه و آله) کان یقول: «إنّ الجنّة حُفَّت بالمکاره، و إنّ النار حُفَّت بالشهوات» واعلموا أنّه ما مِن طاعةِ الله شیءً الا یأتی فی کُرهٍ و ما مِن معصیة الله شیءٌ الا یأتی فی شهوةٍ. فرحم اللهُ امرَأً نَزَعَ مَن شهوته، و قَمَعَ هوی نَفسه، فإنّ هذِهِ النفس أبعَدُ شیءٍ مَنزِعاً، و إنّها لا تزال تَنزِعُ إلی مَعصیةٍ فی هَوًی»1

شرح گفتار

امیر بیان علی (علیه السلام) در ابتدای این فراز از خطبه ی نورانی 176 نهج البلاغه، بر لزوم بهره گیری از سخنان حیات بخش الهی و پذیرش پند و اندرزهای خداوند بی همتا سخن به میان آورده و در این باره به زیبایی می فرماید: «مردم! از آنچه خداوند بیان داشته بهره گیرید، و از پند و اندرزهای خدا پند پذیرید، و نصیحت های او را قبول کنید، زیرا خداوند با دلیل های روشن، راه عذر را به روی شما بسته، و حجّت را بر شما تمام کرده است و اعمالی که دوست دارد بیان فرموده،  و از آنچه کراهت دارد معرّفی کرده است؛ تا از خوبی ها پیروی و از بدی ها دوری گزینید، همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همواره می فرمود: «گرداگرد بهشت را دشواری ها، و گرداگرد آتش جهنّم را هوس و شهوات گرفته است» آگاه باشید! چیزی از طاعت خدا نیست جز آنکه با کراهت انجام می گیرد، و چیزی از معصیّت خدا نیست، جز اینکه با میل و رغبت عمل می شود.»

فرمایش مولای متّقیان علی (علیه السلام) بیانگر آن است که تسلیم شدن انسان در برابر فرامین الهی و پندگیری از سخنان حکیمانه ی آن یگانه خالق هستی، تنها وسیله ی نجات بخشی است که می تواند کشتی زندگی را به ساحل نجات رسانده و آدم را از غرق شدن در سیل ویرانگر هلاکت ابدی رهایی بخشد.

بنابراین باید بکوشیم که همواره در زندگی، خود را به انجام دستورات الهی ملزم سازیم، و از اطاعت و پیروی شهوات حیوانی آن هم از نوع حرامش به شدت بپرهیزیم، چرا که پیروی از هوای نفس و شهوات برای انسان بسیار مشکل ساز بوده، به گونه ای که می تواند او را از حریم امن الهی خارج و در معرض انواع خطرات دنیوی و اخروی قرار دهد. امام صادق (علیه السلام) در رساله ای خطاب به اصحابش می فرماید: «بر حذر باشید از اینکه نفسِ شما به سوی چیزی که خداوند بر شما حرام نموده مایل و حریص شود، زیرا کسی که در این دنیا درباره ی حرام الهی پرده دری کند، خداوند بین او و بهشت و نعمت ها و لذّت ها و ارجمندی همیشگی - که برای اهل بهشت است- برای همیشه حائل و مانع می شود تا آنجا که فرمود: بر حذر باشید از اصرار نمودن بر ارتکاب چیزی که خداوند در قرآن حرام نموده است، خداوند در قرآن فرموده: و اصرار نورزند بر آنچه که انجام داده اند در حالی که می دانند»2 از فرمایش نورانی امام صادق (علیه السلام) استفاده می شود که گرایش انسان به گناه و افعال ناشایست، به طرز فجیعی ما را از رحمت الهی دور ساخته، به گونه ای که آن یگانه خالق هستی در اثر گناه، آدمی را از قلّه ی عزّت و سربلندی پایین آورده و به خاک ذلّت و بدبختی خواهد کشاند. در چنین اوضاع اسف باری است که انسان با نگاهی از غم و اندوه، بین خود و نعمت های بی نظیر بهشتی فاصله و جدایی می بیند، فاصله ای که داغ حسرت و افسوس را بر اعماق جان آدمی می نهد.

سخت ترین عمل

در ادامه امیر متقیان علی (علیه السلام) زبان به دعا گشوده و کسی را که توانسته در میدان مبارزه با شهوات حرام پیروز و سرافراز بیرون آید، مشمول دعای خیر نموده است و در این باره می فرماید: «پس رحمت خداوند بر کسی که شهوت خود را مغلوب و هوای نفس را سرکوب کند، زیرا کار مشکل، باز داشتن نفس از شهوت بوده که پیوسته خواهان نافرمانی و معصیّت است»

سخن گهربار امیر بیان علی (علیه السلام) حکایت از آن دارد که مبارزه با هوای نفس امری است بس دشوار که هرگز نباید به سادگی از کنارش عبور کرد. در کلام نورانی حضرت حق که از قول ذلیخا بیان شده پیرامون هوای نفس چنین می خوانیم: «إنّ النفس الأَمّاره بالسوء، الا ما رحم ربّی»3: همانا نفس آدمی پیوسته به بدی ها فرمان می دهد، مگر آنکه پروردگارم رحم کند.

غلبه و چیرگی بر هوای نفس به اندازه ای سخت و مشکل است که در روایتی امام صادق (علیه السلام) از قول امیرالمۆمنین چنین نقل می کند که ایشان فرمود: «اشجع الناس مَن غلب هواه»4. شجاع ترین مردم کسی است که بر هوای نفس خود غالب و پیروز گردد.

حال اگر کسی بتواند در میدان مبارزه با هوای نفس پیروز و سربلند شود، به یقین خالق هستی نیز به پاس چنین پیروزی شکوهمندی، چراغ ایمان و تقوا را در دلش روشن و منور نموده و از دریای بیکران فیض و رحمت خویش او را بهره مند خواهد ساخت.

در روایتی امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرماید: «کسی که واجبات الهی را انجام دهد و از محرمات پرهیز نماید، و اعتقادی نیکو به ولایت اهل بیت پیامبر (صلوات الله علیهم اجمعین) داشته باشد، و از دشمنان خدا دوری و بیزاری جوید، پس از هر دری از درهای هشتگانه ی بهشت که می خواهد داخل شود»5

بنابراین چون ما در دنیا با دشمن بسیار خطرناکی به نام «هوای نفس» سر و کار داریم، باید به درگاه الهی رو نموده و با تکیه بر آن قدرت بی مثال به جنگ هوای نفس برویم، تا در مقابل خداوند بی همتا نیز با مدد رسانی خویش ما را در این جهاد سرنوشت ساز پیروز نماید.

اما در پایان به منظور امید بخشی خطاب به گنهکاران باید گفت: اگر انسان در اثر غفلت و دوری از یاد خدا، در بند شهوات و هوای نفس گرفتار شد و کارهای ناشایست شیطانی از او سر زد، هرگز نباید خود را در چاه یأس و ناامیدی هلاک سازد، چرا که یگانه خالق هستی همواره در انتظار بازگشت بنده ی گنهکار خویش بوده، تا در سایه ی توبه و انابه، عطش جانش را از دریای غفران خود سیراب گرداند.

شستشوی جان با آب توبه

منصور بن عمار می گوید: شبی از شب ها از خانه بیرون آمدم و از درب خانه ای عبور کردم، صدای مناجات و راز و نیاز جوانی را شنیدم که این گونه با پروردگارش راز و نیاز می کرد: «پروردگارا! هنگامی که تو را معصیت می کردم به قصد مخالفت و نافرمانی نبود، هوای نفس بر من چیره شد، شیطان فریبم داد، در نتیجه بر خود ستمکار شدم و خویشتن را در معرض خشم تو قرار دادم»

چون این سخنان را از او شنیدم سر به شکاف در نهادم و این آیه قرآن را خواندم: «یا ایها الناس آمنوا قوا أنفسکم و اهلیکم ناراً وقودها الناس و الحجاره علیها ملائکة غلاظٌ شدادٌ لا یعصون الله ما أمَرَهُم و یفعلون ما یُۆمرون»6: ای اهل ایمان خود و خانواده ی خود را از آتش دوزخ حفظ کنید، آتشی که آتش گیر آن مردم و سنگ ها است، بر آن آتش فرشتگان سخت دل و سخت گیر گماشته شده اند، از آنچه به آنان فرمان می دهد سرپیچی نمی کنند و آنچه را مأمورند انجام می دهند.

چون این آیه را تلاوت کردم، صدای ناله ی آن جوان بلند شد و من از در آن خانه عبور کردم. فردا صبح که به در آن خانه گذر نمودم، پیرزنی را آنجا دیدم که زاری و فغان می کرد و می گفت: فرزندی داشتم که شب ها از خوف حق گریه می کرد، شب گذشته وقت مناجاتش کسی آمد و سر به در خانه  نهاد و آیه ای از آیات عذاب حق را تلاوت کرد، پس جوانم نعره زد و به اندازه ای گریه کرد تا آن که جان به جان آفرین تسلیم گفت.

گفتم: مادر! آن آیه را من خواندم و من سبب شدم که روح او به عالم بقا شتافت، اجازه می دهی او را غسل دهم؟ گفت: آری. چون قطیفه از رویش برداشتم دیدم پارچه ای در گردن دارد، چون آن را از گردنش بازکردم، دیدم با خط سبز بر سینه ی او نوشته شده: ما این عبد را به آب توبه غسل دادیم.7

پی نوشت ها :

1-فرازی از خطبه ی 176 نهج البلاغه، ص 332، ص ، ترجمه محمد دشتی

2- وسائل الشیعه، کتاب جهاد النفس، ترجمه افراسیابی، ص119، حدیث 223

3- سوره یوسف، آیه 53

4- بحارالانوار، ج67، ص76

5- وسائل الشیعه، کتاب جهاد النفس، ترجمه افراسیابی، ص123، حدیث 234

6- سوره تحریم، آیه 6

7- برگرفته از کتاب شرح دعای کمیل، نوشته ی حسین انصاریان، ص317

مهدی صفری

بخش نهج البلاغه تبیان