کبوترخانه ها، رازهای ناشناخته

کبوتر خان یا کبوتر خانه محلی است که کبوتر در آن آشیانه می سازد.

ساخت کبوتر خانه را می توان به نوعی شاهکاری هنری دانست .کبوتر خانه ها را در مناطقی بنیان می نهادند که از اقلیمی کویری بهره مند بود مصالح و متد ساخت نیز متاثر از شرایط محیطی. چون بافت معماری که گل رس  و کاه  و نمک بنیادش را بانی بودند  و مقاوم در برابر سرما و گرما  و عایقی حرارتی و در عین حال صوتی تا آرامش کبوتران اندرون کبوتر خانه را تامین نماید . غالب کبوتر خانه ها به واسطه بهره گیری از حد اکثر فضا به شکلی استوانه مانند ساخته می شدندتا لانه های بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی  به اندازه ای  بود تا  کبوتران را به داخل پذیرا باشد و میهمانان نا خوانده را به اندرونی راهی نباشد و در عین حال بدنه کاهگلی مانع از  زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه می گردید به جهت استحکام هر چه بیشتر  درون را با تیرچه های متقاطع مسلح می نمودند  و سطح بیرونی را ساروج اندود تا مانع از فرسایش محیطی گردد . در بخش میان تهی بالای کبوتر خانه نیز دریچه هایی به جهت تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا  به داخل کبوتر خانه که قرابتی بسیار با بادگیرها استانهای کویری ایران دارد و در میان کبوتر خانه نیز حفر چاهی به جهت تامین آب شرب کبوتران در صورت نزدیک نبودن آبگیر و  جوی و رودخانه حفر می کردند.

صاحبان کبوتر خانه ها به 3 ماه به یک بار  برای جمع آوری فضولات به داخل کبوتر خانه ها وارد می گشتند و کود حاصل را جمع آوری می نمودندکه از برای صیفی جات و میوه های جالیزی  بسیار مفید می بود حال باید در نظر آورد  میزان کود استحصال گشته را بر مبنای آمار کبوتران موجود در کبوتر خانه که گاهی به بیش از 7000هزار جفت را بالغ می گردید و رقم 70.000 کیلوگرم در سال که عایدی ارزشمندی را از برای کشاورزان به همراه داشت .

در شرح و توصیف این «بناهای سترگ و شکوهمند» آمده:

«معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاكی تحت عنوان كبوترخانه های ایرانی خلق كرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاك (برخلاف برجهای به رنگ آب[با سیاره خاكی ]که دو سومش هم آب است) در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، كه حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه كرد.»

قطر سوراخهای ورودی كبوتران (هر کبوتر یک سوراخ ورودی دارد و یک سوراخ خروجی!) به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است كه تنها كبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این كه برای دقت یك اندازه بودن قطر سوراخهای كبوتر بویژه در كبوترخانه های سبك گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یكسان اجرا شود...

برای ساختن این بناهای عجیب غیر از علم «دفع دشمنان کبوتر» « از علوم دیگر در ساخت برجهای كبوتر همچون استفاده از دانش فیزیك با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود 14 هزار تا 25 هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهانی كه ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره  برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است كه در ایجاد تجهیزات دفاعی كبوترخانه و نیز تمهیدات مكانیكی، بیولوژیكی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.

شاردن سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«كبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست.»! و «ایران مملكتی است كه بهترین كبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می شود.»

مجموعه ی کبوتر خانه های اطراف اصفهان ، که شاردن تعداد آنها را 3000 بر شمرده است هم اکنون در حال نابودی است .

طبق آمارهایی که در سال 1365 از کبوتر خانه های موجود تهیه شده است تعداد آنها فقط 606 عدد، اعم از فعال و مخروبه بوده است. وضعیت کبوتر خانه های مناطق دیگر ایران ، قمشه ، نجف آباد ، خوانسار ،خمین و گلپایگان و بازمانده های آن در استان آذربایجان و یزد از این هم بدتر است.

گفتنی است از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی ناپذیر به نظر می آیند،ازعلومی همچون فیزیک ، ریاضیات جانورشناسی، روانشناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است.

این کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی آنها با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضاهای اعجاب آور و هماهنگ درونی آنها می تواند یکی از جاذبه های نادیده انگاشته ی جهانگردی در اصفهان به شمار آید.

جمع آوری فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگیری کردن از آسیب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست.

بررسی برج های كبوتر

برج های كبوتر در پهنه ی دشتهای سر سبز یا گوشه ی باغهای این مملکت خود نمایی می كنند.

در داخل این برج ها مقیاس ها به طور اصولی درك میشود و نسبتهای دقیق و آرایش بسیار جالب لانه های كبوتران بیننده را به كنجكاوی وا می دارد.

الف: موقعیت موقعیت برج باید طوری باشد كه از هر نظر امنیت كبوتران را تأمین نموده و دسترسی به آب و دانه به سهولت امكان پذیر باشد. ب:سبك در طرح هر برج به سه مسئله توجه شده: به كار بردن حداقل مصالح ساختمانی با ایجاد حداكثر لانه های كبوتر و فضاهای ارتباطی. اگر توجه كنیم مصالح ساختمانی مصرفی در برجها غالباً از خشت خام می باشد و خشتها فقط فشار را تحمل می كنند و تحمل آنها در برابر نیروهای كششی و پیچشی حداقل است . بنابراین می توان به اهمیت طرحها و مهارتی كه در كاربرد خشت به كار رفته است پی برد.

ج: تهویه مسئله ی تهویه در داخل برج حائز اهمیت می باشد. داخل برج در طول سال باید از حرارت مطبوعی برخوردار باشد تا كبوتران بتوانند در شرایط مساعدی تخمگذاری كنند.

د: روشنایی با توجه به اینكه كبوتران در تاریكی دید كافی ندارد از این جهت باید روشنایی داخل برج به نحوی تأمین باشد كه كبوتران به آسانی بتوانند لانه های خود را پیدا كنندو ورود و خروجشان به سهولت امكان پذیر باشد.

ه: ورود و خروج كبوتران پنجره ها و برجك های مشبك در برج باید به نحوی تعبیه شده باشد، كه كبوتران برای ورود و خروج ، دچار مشكل نشوند ومجبور نشوند برای یافتن لانه هایشان ذاخل برج را دور بزنند

امنیت کبوترخانه ها

هر کبوتر خانه مانند یک دژ نظامی باید در برابر همه ی دشمنان کبوتر که تعداد آنها کم هم نیستند مقاوم ونفوذ ناپذیر باشد .

این نفوذ ناپذیری نه تنها باید قوش ، قرقی ، جغد ، کلاغ ، گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد را در بر می گیرد ، بلکه مار و موش را نیز شامل گردد . موش اگر چه مستقیماً دشمن کبوتر نیست اما با عمل کانال سازی خود در زیر پی ها می تواند از طریق زیر زمین راه را برای ورود مار به داخل کبوترخانه ها فراهم آورد . برای پیشگیری از ورود پرندگان مزاحم و مهاجم به کبوترخان در کبوترخانه های ایران به ویژه نمونه های گلپایگان و خمین لانه های ورودی کبوتر ( کبوتر رو ) کاملاً حساب شده وگاه بوسیله تنبوشه هایی استاندارد بنا شده اند . چنانچه کبوتررو کمی بزرگتر باشد سایر پرندگان شکاری و مزاحم به آن رخنه می کنند و اگر کوچکتر باشد کبوتران بزرگتر قادر به ورود به آن نیستند .

برای جلوگیری از بالارفتن گربه ومار در برجهای مدور به شیوه ی اصفهان از نوار و یا نوارهایی از گچ در کمر برج و در نمونه های خمین و گلپایگان و خوانسار علاوه بر این نوار از فرورفتگیهایی در نبشهای مکعب مستطیلی کبوترخانه ها و گاه تسهیلات دیگر استفاده می کنند . رنگ سفید نوار و نوارهای گچی علاوه بر زیبایی به جلب کبوتران کمک می نموده است .

مهر میهن/ ساینا مجیدی