تبیان، دستیار زندگی
سوگندهایى که از روى قصد و اراده نیست و فقط براى تأکید مطلب و از روى عادت بر زبان جارى مى‏شود و بعضى‏ها عادت دارند که به طور مرتب بگویند: نه به خدا قسم! یا آرى به خدا قسم! هر چند چنین کارى هم ناپسند است ولى کفاره ندارد .
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سوگندهاى بیهوده و سوگندهاى جدى‏


سوگندهایى که از روى قصد و اراده نیست و فقط براى تأکید مطلب و از روى عادت بر زبان جارى مى‏شود و بعضى‏ها عادت دارند که به طور مرتب بگویند: نه به خدا قسم! یا آرى به خدا قسم! هر چند چنین کارى هم ناپسند است ولى کفاره ندارد .


سوگند

«لا یُۆاخِذُکمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فى‏ أَیْمانِکمْ وَ لکنْ یُۆاخِذُکمْ بِما عَقَّدْتُمْ الْأَیْمانَ فَکفَّارَتُهُ اِطْعامُ عَشَرَةِ مَساکینَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلیکمْ أَوْ کسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْریرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ ذلِک کفَّارَةُ أَیْمانِکمْ اِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَیْمانَکمْ کذلِک یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکمْ آیاتِه‏ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ.»

خداوند شما را در مقابل آن سوگندهایتان که از روى اراده نیست، مۆاخذه نمى‏کند ولى شما را در مقابل آن سوگندهایى که محکم کرده‏اید مۆاخذه مى‏کند و کفاره آن، غذا دادن به ده مسکین از غذاهاى متوسطى که به خانواده خود مى‏دهید یا پوشانیدن آنها یا آزاد کردن یک برده است و کسى که ندارد، سه روز روزه گرفتن. این کفاره سوگندهاى شماست هنگامى که سوگند مى‏خورید (و مى‏شکنید) و سوگندهاى خود را حفظ کنید. خداوند آیات خود را براى شما این چنین بیان مى‏کند شاید که سپاسگزارى کنید. (سوره مائده، آیه 89)

بعضى از اصحاب رسول خدا با این هدف که به تقوا و ایمان بیشترى برسند، بعضى از چیزهاى حلال را بر خود حرام کرده بودند و تنى چند از آنها بر این کار سوگند هم خورده بودند.

در آیاتى که پیش از آیات مورد بحث قرار دارد، مۆمنان از این کار منع شدند و به آنها دستور داده شد که نعمت هاى خدا استفاده کنند و از آنها لذت ببرند.

کسانى که سوگند خورده بودند که از لذت هاى دنیا استفاده نکنند، پیش پیامبر اسلام آمدند و تکلیف سوگندهاى خود را از وى سۆال کردند. این آیه در مقام پاسخگویى به آنهاست و اینکه چنین سوگندهایى باطل و لغو است و شکستن آن مۆاخذه ندارد و به مناسبت اینکه سخن از سوگند خوردن به میان آمد، احکام شکستن سوگندهاى صحیح را هم بیان مى‏کند.

منظور از سوگند لغو، سوگندهایى است که به هر دلیل باطل باشد مانند سوگندهایى که از روى قصد و اراده نیست و فقط براى تأکید مطلب و از روى عادت بر زبان جارى مى‏شود و بعضى‏ها عادت دارند که به طور مرتب بگویند: نه به خدا قسم! یا آرى به خدا قسم! هر چند چنین کارى هم ناپسند است ولى کفاره ندارد و یا مثلاً انسان به حرام کردن حلالى یا حلال کردن حرامى بر خود، سوگند بخورد و یا بر ترک واجبى سوگند بخورد. چنین سوگندهایى باطل است و نباید به آنها عمل کرد و شکستن آنها هم کفاره ندارد.

گاهى کسى سوگند یاد مى‏کند که فلان کار خیر را انجام نخواهم داد. مثلا سوگند مى‏خورد که میان دو نفر که دعوا کرده‏اند، آشتى نخواهم داد و این به سبب دردسرهایى است که ممکن است براى او پیش آید. در اینگونه موارد هم سوگند او منعقد نمى‏شود

سوگندى که شکستن آن کفاره دارد و اگر کفاره ندهد معصیت کرده است، سوگندى است که از روى قصد و اراده و به‏طور جدّى باشد و به تعبیرى که در این آیه آمده سوگند محکمى باشد (عقّدتم الایمان = سوگندهایى که محکم بسته‏اید) و البته باید شرایط دیگر را هم داشته باشد و آن مشروع بودن متعلَّق سوگند است. در چنین حالتى اگر کسى سوگند خود را بشکند، گناه کرده است و باید براى رفع اثر این گناه کفاره بدهد. دادن کفاره، براى جبران این گناه است.

کفاره شکستن سوگند یا همان «حِنْث یمین» در این آیه به‏طور مشروح آمده است و آن اینکه انسان در مرحله اول میان سه چیز مخیّر است. (توجه کنیم که «أو» در این آیه براى تخییر است نه ترتیب) و باید یکى از این سه کار را انجام بدهد:

1 - به ده نفر از فقرا طعام بدهد؛ آن هم طعام معمولى و متوسطى که به خانواده خود مى‏دهد.

2 - ده نفر فقیر را بپوشاند و به آنها لباس بدهد؛ و البته منظور از لباس، لباسى است که تمام بدن را بپوشاند مانند یک پیراهن و یک شلوار با یک پیراهن عربى بلند. و در اینجا لازم نیست لباسى که مى‏دهد از نوع لباس خود و خانوده‏اش باشد.

3 - یک برده را آزاد کند. در اینجا از برده با تعبیر «رقبه» که به معناى گردن است، یاد شده است، چون گردن عضو مهم بدن است و اگر بریده شود انسان مى‏میرد لذا از تمام بدن به «رقبه» یعنى گردن تعبیر آورده مى‏شود. یا به این مناسبت که در قدیم گردن برده‏ها را با ریسمان مى‏بستند، از آن جهت به برده رقبه گفته مى‏شود.

گناه

البته نه در اینجا و نه در آیات دیگر قرآن که از آزاد کردن برده سخن به میان آمده، قید نشده است که آن برده مسلمان یا مۆمن باشد و حکم، شامل برده کافر هم مى‏شود ولى مسلم است که اگر برده مۆمن وجود داشته باشد، بر برده کافر ترجیح دارد.

در صورتى که کسى سوگند خود را شکست، باید یکى از این سه کار را انجام بدهد ولى این در جایى است که این شخص توانایى مالى انجام این کارها را داشته باشد و اگر چنین توانایى در او نباشد، او باید سه روز روزه بگیرد و این، کفاره شکستن سوگند او خواهد بود و در دنباله آیه پس از بیان این موارد، مى‏فرماید: این؛ کفاره سوگندهاى شماست چون سوگند بخورید (و آن را بشکنید) البته جمله (آن را بشکنید) در متن آیه نیست ولى مقدّر است و حذف آن به خاطر معلوم بودن مطلب است.

سپس اضافه مى‏کند که سوگندهاى خود را حفظ کنید. یعنى وقتى سوگند مى‏خورید به آن پایبند باشید و آن را نشکنید.

آنگاه مى‏فرماید: خداوند آیات خود را بر شما این‏چنین بیان مى‏کند تا شما سپاسگزار باشید. به راستى هم جاى سپاس دارد چون بیان احکام از جانب خداوند، خود نعمت بزرگى است که براى بشر مى‏رسد و انسان از این طریق به آگاهی هایى مى‏رسد که عقل او به‏طور استقلال از درک آنها ناتوان است: «ویعلّمکم ما لَمْ تکونُوا تعلمون»(بقره/151) و بر شما مى‏آموزد آنچه را که نمى‏دانید.

آیه مورد بحث نظیر آیه دیگرى است که مى‏فرماید:

«لا یُۆاخِذُکمُ اللَّهُ بِاْللَّغْوِ فى‏ أَیْمانِکمْ‏وَ لکنْ یُۆاخِذُکمْ بِما کسَبَتْ قُلُوبُکمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ».(بقره/ 225)

خداوند شما را به خاطر سوگندهاى بیهوده که از روى قصد و نیّت نیست، مۆاخذه نمى‏کند، لکن شما را به خاطر سوگندهایى مۆاخذه مى‏کند که از روى قصد و نیّت که کار قلب‏هاى شما است، مۆاخذه مى‏کند و خداوند آمرزنده و بردبار است»

در روایتى آمده است که ابو ایوب مى‏گوید: از امام شنیدم که فرمود: نه در حال راستگویى و نه در حال دروغگویى به خدا سوگند نخورید که خدا مى‏فرماید: (و لا تجعلوا الله عرضة لأیمانکم) فرمود: وقتى شخصى از شخص دیگرى کمک بخواهد که میان او و کسى را اصلاح کند نگوید که من قسم خورده‏ام چنین نکنم

خداوند مردم را در مقابل سوگندهایى مۆاخذه مى‏کند که از روى نیت و اراده که کار قلب است، باشد. چنین سوگندهایى که حالت جدى دارد و گاهى با مراسم خاصى مثلاً در دادگاه و با حضور قاضى انجام مى‏گیرد، قابل مۆاخذه مى‏باشد. پس از بیان این مطلب اضافه مى‏کند که خداوند آمرزنده و بردبار است و اینکه سوگندهاى بیهوده شما را بازخواست نمى‏کند ناشى از غفران و حلم اوست.

نکته دیگرى که در اینجا باید به آن توجه کرد، این است که گاهى کسى سوگند یاد مى‏کند که فلان کار خیر را انجام نخواهم داد. مثلا سوگند مى‏خورد که میان دو نفر که دعوا کرده‏اند، آشتى نخواهم داد و این به سبب دردسرهایى است که ممکن است براى او پیش آید. در اینگونه موارد هم سوگند او منعقد نمى‏شود و در آیات و روایات از خوردن چنین سوگندهایى نهى شده است: «وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»(بقره:224)

خدا را به سبب سوگندهاى خود مانع از آن قرار ندهید که نیکى کنید و پرهیزگارى نمایید و میان مردم اصلاح کنید و خداوند شنوا و داناست.

امام صادق(علیه السلام) درباره سخن خداوند: (ولاتجعلوا الله عرضة لایمانکم...) فرمود: وقتى تو را براى صلح میان دو نفر دعوت کردند، نگو که من قسم خورده‏ام که چنین نکنم.(1)

همچنین در روایتى آمده است که ابو ایوب مى‏گوید: از امام(2) شنیدم که فرمود: نه در حال راستگویى و نه در حال دروغگویى به خدا سوگند نخورید که خدا مى‏فرماید: (و لا تجعلوا الله عرضة لأیمانکم) فرمود: وقتى شخصى از شخص دیگرى کمک بخواهد که میان او و کسى را اصلاح کند نگوید که من قسم خورده‏ام چنین نکنم.(3)

امام باقر(علیه السلام) درباره آیه (و لا تجعلوا الله عرضة لأیمانکم) فرمود: منظور شخصى است که قسم مى‏خورد که با برادر دینى خود سخن نگوید و یا چیزى شبیه آن و یا اینکه با مادر خود سخن نگوید.(4)

پى نوشت ها:

1) کافى ج 2 ص 210

2) ظاهرا منظور، امام صادق(علیه السلام ) است.

3) تفسیر عیاشى ج 1 ص 112

4) همان.

بخش قرآن تبیان


منبع : سایت شارع ،مقاله یعقوب جعفری