شناسنامه  ناخدا خورشید

بهترین های تاریخ سینمای ایران

تهیه کنندگان: محمدعلی سلطان زاده، شرکت سهامی پخشیران، گروه فیلم پیمان اصفهان/ مسئول تولید: اکبر خامین/ دستیار کارگردان: محسن تقوایی/ فیلمنامه و تدوین: ناصر تقوایی (برداشت آزاد از "داشتن و نداشتن" نوشته ارنست همینگوی)/ مدیر فیلمبرداری: مهرداد فخیمی (رنگی، 35 میلی متری)/ عکاس: اصغر بیچاره/ تیتراژ و تروکاژ: اسدالله مجیدی/ موسیقی: فریدون ناصری/ طراح گریم: عبدالله اسکندری/ طراح صحنه و لباس (و اجرا): شهین دخت بهزادی/ سرپرست گویندگان: منوچهر اسماعیلی/ تدوین صدا: مهدی رجاییان/ میکساژ: روبیک منصوری/ بازیگران اصلی: داریوش ارجمند، علی نصیریان، سعید پورصمیمی، جعفر والی، پروانه معصومی، فتحعلی اویسی، غلامحسین نقشینه، علی اصغر گرمسیری، اصغر بیچاره، صدرالدین حجازی، جعفر محدث، غلامرضا گرشاسبی، فرهمند شفیعی/ 117 دقیقه.

خلاصه ی فیلم:در یکی از سالهای نخستین دهه 1340، شخصی به نام "مستر فرهان" وارد بندری دورافتاده در جنوب می شود تا ترتیب خروج تعدادی فراری سیاسی را از کشور بدهد. "ناخدا خورشید" یک دست که به کار قاچاق اشتغال دارد و آخرین محموله اش به خاطر بدخواهی و دشمنی مرد ثروتمند بندر، "خواجه ماجد" نابوده شده، این مأموریت را بر عهده می گیرد. تعدادی تبعیدی که هم خانه "فرهان" اند نیز پس از کشتن "خواجه ماجد" و سرقت مقداری مروارید، همپای گریز فراری ها می شوند. در سفر دریایی موعود، "فرهان" و "ملول" (دستیار ناخدا) به دست تبعیدیها کشته می شوند، و ناخدا در پایان پس از کشتار تبعیدیها، به دست آخرین بازمانده شان زخم می خورد و از پای درمی آید.

تقوایی، پس از سال ها، نشان داد که می تواند ناخدای سینمای امروز ایران باشد. "ناخدا خورشید" با توجه به در نظر گرفتن گیشه، آهنگی است ملموس که سازنده آن مسلط بر کار خویش و بر خواستی است که قصد القای آن را دارد. اگرچه زیرکی تقوایی به او کمک بسیار کرده- او به داستانی از همینگوی نظر انداخته، که خود می تواند چند فیلم را دربر بگیرد. و بدیهی است که داشتن چند تم موفق سینمایی: آمدن غریبه ای به شهری دورافتاده و داشتن شخصیت و لال بودن، گروهی تبعیدی با توجه به سوابق آن، و فرار کسانی که در ترور نخست وزیر داشته اند (فدائیان اسلام) و ... همراه شدن با تکنیکی موفق امکان موفقیت را سهل تر می کند. اگرچه تقوایی با تمام تسلط اش بر سینما و بر این فیلم، نتوانسته جوابگوی آنچه باشد که تماشاگر حرفه ای سینما و آشنا به این هنر، از او انتظار داشت. در این مقطع از تاریخ سینما، پذیرش (فید اوت و فید این) از تقوایی به نشانه گذشت زمان و ... سخت است و باورنکردنی. (منصور کوشان، دنیای سخن، شماره 9، فروردین ماه 1366).

فیلم از پرگوئی و توجیه انگیزه ها با شیوه های خسته کننده به سبک سینمای ایران مبراست. هرچه به کارش می آید مطرح می شود و از توضیح اضافی و سابقه و حواشی بی مصرف پرهیز می کند از جمله دشمنی ناخدا خورشید و حاجی که نیازی به شکافتنش نیست یا ارتباط حاجی پرنفوذ و متمول با حاکمیت که با ضبط محموله قاچاق ناخدا به وسیله ژاندارمها مشخص می شود. فیلمساز بدون اینکه گرفتار کلیشه های وطنی از قبیل صحنه های معاشرت حاجی با رئیس ژاندارمری و نظیر آن بشود، تماشاگر را در جریان روابط موجود قرار می دهد. این نوع خلاصه گویی ها در سینمای معاصر ایران نکته قابل توجهی است که ... (نازنین مفخم آدینه، شماره 17، 20 آبان ماه 1366).

آنچه بیش از هر چیز به فیلم "ناخدا خورشید" اعتبار می دهد، ساخت خوش پرداخت آن است. فضا و شکل نمایش ماجرا و تصویری که از آن بندر ورشکست شده و نیمه ویران و آدمهای غریب و غیرمتعارف آن ارائه شده است، مرغوب و در بیشتر لحظات با ظرافت از کار درآمده اند. به ویژه فصل گفتگوی ناخدا خورشید با همسرش در شب پیش از ماجرا و فصل معامله مروارید در دکان تاجر، چند فصل پرتحرک پایانی فیلم. (الیاس دریایی)

... "داشتن و نداشتن" سعی در تحلیل های مستقیم جامعه شناسانه یا روانشناسانه ندارد. اینست جوهر داشتن یا نداشتن. مهمترین ارزش کتاب به نظرم ترسیم نسبتاً دقیق خطوط این فضا و آدم هاست. اما فیلم "ناخدا خورشید"، به عمد یا سهو، به چنین جوهری دست نمی یابد و ارزشی بر ارزش های آن نمی افزاید. در عوض منطقی ساده انگارانه و جهت گیری کم و بیش عریان در پیش می گیرد. این منطق سعی بر این دارد که برای هر معلولی علتی در حول و حوش خویش بیابد. انسان ها نه بر اساس منطق درونی فضا، که وجه مشخص کتاب است، که بر پایه یک الگوی رسمی سینمائی درهم می آمیزند. به نظر می رسد که فیلم قصد دارد "داشتن و نداشتن" همینگوی را بر چهارچوبی جامعه شناسانه سرپا دارد. ... این نوعی رئالیسم است که آن را عامیانه می نامم. (ملک منصور اقصی- هر دو نظر از ماهنامه فیلم، شماره 60، بهمن ماه 1366).

کدام تأثیر؟ آیا صرف استفاده از خط قصه یا plot "داشتن و نداشتن" را می توان تأثیرپذیری دانست؟ ما همه از هم تأثیر می گیریم. اگر هم نشد، خب، تقلید می کنیم. اینجا هم، خب، حتماً تأثیری هست. هست؟ ... اما اگر تقوایی ما را به یاد هاوکز نمی اندازد، چندان هم مهم نیست. هاوکز محبوب همینگوی هم نبود. قصه ی معروف نقل شده از همینگوی نشان دهنده ی این علاقه ی او به این لیست مرعوب کننده از کارگردانانی است که قصه های او را فیلم کرده اند- ... (امید روحانی، ماهنامه فیلم، شماره 64. خرداد ماه 1367).

جوایز: لوح زرین بهترین بازیگر نقش اول مرد (داریوش ارجمند)، لوح زرین بهترین بازیگر نقش دوم مرد (سعید پورصمیمی) در پنجمین جشنواره فیلم فجر (1365)- جایزه ی سوم (پلنگ برنز به اضافه سه هزار فرانک) در چهل و یکمین جشنواره فیلم لوکارنو سوییس" (1988).