هنر بین النهرین، عصر زرین خاور نزدیک

مردم عصر نوسنگی با تولید و ذخیره ی محصولات کشاورزی و پرورش حیوانات برای دسترسی به غذا رفته رفته روند تمدن را تغییر دادند. اندکی پیش از رها شدن از شکار حیوانات وحشی و جمع کردن مواد غذایی برای زنده ماندن، ساخت بناهای دائمی آغاز شده بود. تا پایان دوران نوسنگی این آبادی ها از حدود یک روستا فراتر رفته به شکل جوامع شهری در آمده بودند.

جوامع کوچک روستایی در غرب آسیا گسترده شده بودند .اما در هزاره چهارم قبل از میلاد جوامع شهری بزرگ در منطقه بین النهرین یا میان رودان ( سرزمین میان دو رود دجله و فرات) شکل گرفتند .

در این دوران تحولی عظیم در این منطقه به وقوع پیوست و آن، مسکون شدن در دره های دو رود بزرگ دجله و فرات بود. نخستین جامعه متمدن در بین النهرین توسط اقوام مهاجر با نژادهای متفاوت به صورت هسته های مجزا متلور شد. پیدایش شهرها تاثیر بسیاری بر نوع زندگی مردم و آثار هنری داشت.

بین النهرین منطقه ای است در خاور نزدیک و آسیای غربی محدوده ی عراق کنونی که از سمت شرق به ایران ، از غرب به صحرای شام ، از جنوب به خلیج فارس و از شمال به رشته کوههای ارمنستان محدود می گردد. این سرزمین شرایط مطلوبی برای کشاورزی دوران نوسنگی فراهم می کرد . با اینکه امروزه این مناطق به طور کامل بایر است بنابر شواهد مکتوب، آثار هنری و آن چه در کاوش های باستان شناختی کشف شده، این منطقه به عنوان مهد تمدن سرزمین حاصلخیزی بوده است.

ساکنان این مناطق با دستیابی به شیوه های آبیاری توانستند از امکانات موجود برای کشت این زمین های حاصلخیز استفاده کنند.

مناطق "جارمو" (حسونا) ، "تپه اوروک"، "تپه العبید"، "تل اسمر" ، "جمدت نصر" و "تل حلف" در بین النهرین از نخستین مکان هایی هستند که شواهد تحولات نوسنگی در آنها کشف شده است.

فناوری های جدید و اختراعات ( از جمله فن شخم زدن ، اختراع چرخ و ساخت ابزار از مس و برنز ) تولید مواد غذایی را بیشتر کرد و امکان تجارت را بوجود آورد . همچنان که این مناطق رشد می کردند به دولت-شهرهایی با الگوهای متمایز سازماندهی اجتماعی تبدیل شدند که برای رسیدگی به مشکلات زندگی شهری بوجود آمده بودند. تخصصی شدن کار و تجارت و مبادلات اقتصادی، روش های حل اختلاف و ساخت دیوارهای دفاعی ، همگی مستلزم وجود یک دولت و مرجع قدرت مرکزی بودند که خود به واسطه این نیازها شکل گرفته بود.

منطقه بین النهرین بر حسب شرایط محیطی و اقلیمی به بین النهرین سفلی (جنوبی) و بین النهرین علیا (شمالی ) تقسیم می شود. در سپیده دمان پیدابش تاریخ دره ی بین النهرین به اشغال سومریان در آمد و شهرهاییی بزرگ با دیوارهای حرصین چون "اوروک" (اورکا)، "لاگاش" (تلوه) توسط آنها ساخته شد، اما پس از گذشت چندین سده شبانان چادرنشین و صحرانورد سامی، به این منطقه مهاجرت نمودند و در جوار سومریان از دستاوردهای فرهنگی آنها سود جسته و دولت شهرهایی چون "کیش" ، "اکد"، "ماری"، و "بابل" را ساختند. بنابراین منطقه سفلی در بین النهرین محل شکل گیری قدرتهای سومری، اکدی و بابلی شد.

اما در منطقه شمال ساکنان بین النهرین علیا که برای استیلای قدرت همواره با اقوام جنوبی درگیر بودند، "آشوریان"، "کاسیان"، "حتیان" و "میتانیان" بودند.

به طور کلی در تمدن بین النهرین اداره ی کارآمد امور که در نتیجه ی سازماندهی اجتماعی ممکن شده بود، احتمالا به شکل گیری قدیمی ترین نظام های نوشتاری از حدود سالهای 3400 تا 3200 قبل از میلاد انجامید که شامل تصویرنگاری هایی بودند که بوسیله قلم روی قالب های گلی و برای تهیه ی سیاهه ی موجودی ها نوشته می شدند.

تقریبا تا حدود 2900 قبل از میلاد  ساکنان بین النهرین این خط تصویرنگار را به مجموعه ای از علامت های میخ مانند تبدیل کرده که به همین مناسبت " خط میخی " خوانده می شود. از این نظام نوشتاری برای ثبت فرمان ها و هم چنین حفظ ادبیات حماسی، چون حماسه ی " گیل گمش" سومری ها در اواخر هزاره ی سوم پیش از میلاد استفاده می شد. خط میخی در بیشتر دوران باستان در خاور نزدیک به کار گرفته می شدو باعث ایجاد ارتباط فرهنگی میان گروه های مختلفی شد که در این منطقه به قدرت رسیدند. اقوام مختلف برای ثبت زبان های خود از خط میخی استفاده می کردند. با اختراع خط بود که دسترسی به شواهد تاریخی مکتوب ممکن شد.

شرایط جغرافیایی بین النهرین بر تمدنی هایی که در این منطقه شکل گرفته تاثیر بسیار داشته است. برخلاف کناره های حاصلخیز اما محدود رودخانه نیل، در تمدن مصری، که بیابان اطراف آن را در بر گرفته بود و جوامع شهری رفته رفته و تقریبا همزمان در آن منطقه شکل می گرفتند ، بین النهرین جلگه ای حاصلخیز بود که دو رود آن را در بر گرفته و موانع طبیعی چندانی در اطراف آن وجود نداشت. این منطقه که دسترسی به آن از هرسو ممکن بود محل عبور مردمی شد که می خواستند از خاک حاصلخیزش استفاده کنند . در واقع تاریخ خاور نزدیک در عهد باستان چند فرهنگی است و در آن پیوسته دولت- شهرها در حال جنگ بوده اند و تنها در دورانی محدود با یکدیگر متحد شده اند. با این حال و با وجود تغییر مداوم قدرت ، فرهنگ بصری بین النهرین ویژگی ثابتی را حفظ کرد . دو مضمون کلی در این فرهنگها به صورت مشترک و همواره وجود دارند که عبارتند از:

هنر برای بازنمایی و تاثیرگذاری بر قدرت سیاسی بکار گرفته می شده و ساکنان بین النهرین از شیوه ی روایت بصری که یکی از شیوه های بکارگیری هنر بود، برای داستان گویی استفاده می کردند.

در مقاله بعدی به سیر فرهنگ و هنر اقوام سومری بین النهرین پرداخته خواهد شد.

تاریخ هنر جنسن/ سرمترجم: دکتر فروزان سجودی/ انتشارات فرهنگسرای میردشتی

هنر در گذر زمان / هلن گاردنر/ انتشارات آگاه