مردگان چگونه زنده می شوند؟!

معاد و بازگشت ارواح یکی از مهم ترین اصول اعتقادی است که در میان همه ی فرق اسلامی مشترک است و پذیرش اصل معاد جزء اصول اعتقادات به شمار می رود. با این حال در جزییات بحث معاد بعضاً اختلافاتی میان اندیشمندان اسلامی وجود دارد که هر کدام کوشیده اند بر مبنای فهم روایات و آیات شریفه ی قرآنی و نیز استدلال های عقلانی مسأله را برای خویش تبیین نمایند. در این نوشتار می کوشیم به یکی از این مسائل بپردازیم.

معاد و بازگشت مردگان!

در سلسله مباحث قیامت و حسابرسی یکی از مواردی که رخ خواهد داد و قرآن نیز بدان اشاره دارد بازگشت مردگان است که در قیامت زنده می شود و مورد حسابرسی قرار می گیرند. زنده شدن مردگان و خروج آن ها از قبرهایشان در آیات بسیاری از قرآن کریم بیان شده است، بعلاوه روایات بسیاری در این زمینه وجود دارد که مردگان برای حسابرسی قیامت کبری از قبور خویش برانگیخته می شوند و نزد خداوند سبحان حضور می یابند. درباره ی نحوه حشر مردگان و زنده شدن دوباره ی آن ها و کیفیت زندگانی دوباره میان اندیشمندان اسلامی اختلاف نظر وجود دارد و جزییات زنده شدن و حشر دوباره ی مردگان را، هر کدام بر مبنای تفکر خویش بیان نموده اند.

متکلمان اهل تسنن و نظریه ی معاد!

متکلمان معتزلی قائلند که آن چه از اجساد مردگان معدوم شده است می تواند دوباره اعاده شود و روح در آن بدمد و دوباره مردگان به همان نحوی که قبلاً در دنیا بوده اند با همان بدن های جسمانی زنده شوند و در نزد خدای حکیم برای حسابرسی حضور یابند. زیرا آنچه ممکن است سبب شود که اعاده معدوم انجام شود و محال باشد از سه حال خارج نیست. اول ماهیت و خود ذات آن مردگان که جسم و روح آن ها را با هم شامل می شود. دوم لازم های ماهیت و ذات آنها که شامل همه ی چیزهایی می شود که مستقیماً در ذات آن مردگان نیستند، امّا جزء اموری هستند که از ذات آن ها جدایی ناپذیرند. مثل همه ی خصوصیات جسم و یا آنکه امر سومی است خارج از ذات و ماهیت آن ها که مانع می شود دوباره اعاده شوند.

دو مورد اول یعنی خود ذات و لوازم ذات مردگان معدوم، نمی تواند مانع اعاده ی آن ها باشد. زیرا اگر این طور بود، دفعه ی اول نیز نباید این مردگان با این ذات و لوازم ذاتی به وجود می آمدند. پس معلوم می شود اگر امری مانع اعاده ی مردگان معدوم بخواهد باشد، همان امور خارج از ذات آن هاست. این امور هر چه باشند خدای متعال که مردگان را می تواند زنده کند، آن ها را بر طرف می سازد و لذا امور بیرون از ذات و ماهیت آن ها را زائل می گرداند. پس هیچ چیزی نمی ماند که سبب شود مردگان معدوم دوباره اعاده و زنده شوند.

اندیشمندان شیعه چه می گویند؟

آنچه از استدلال عقلی درباره ی امکان اعاده ی معدوم در نظر متکلمان معتزلی آمده است در صدد اثبات معاد و حشر مردگان پس از مرگ به همان صورت اولیه ی آن هاست که ایشان را برای حضور در محضر خدای متعال در صحنه ی قیامت و حسابرسی حاضر می نماید.

اما اندیشمندان شیعی در این باره به گونه ی دیگری می اندیشند. ایشان حشر و زنده شدن دوباره ی مردگان را می پذیرند. چرا که تصریح قرآن و روایات بر این مطلب قابل خد شه نمی باشد امّا کیفیت این اعاده را به صورت همان اجسام اولیه نمی دانند بلکه در این باره محذ ورات و اشکالاتی را مطرح می نمایند که تأمل دقیق در آن ها مانع از آن می شود که تئوری متکلمان معتزلی  پذیرفته شود!

علامه ی طباطبائی و استدلال متکلمان!

علامه طباطبائی (ره) در کتاب نهایة الحکمة در رد استدلال متکلمان می فرمایند: استدلال ایشان ناتمام است. زیرا همه ی عوامل و اسبابی که ممکن است مانع اعاده ی معدوم شوند را ذکر نکرده اند! بلکه غیر از ماهیت و لوازم ذات و امور خارج از ذات معدوم ها، اصل وجود آن ها هم می تواند مانع اعاده ی مردگان معدوم شود. و اساساً همین مورد است که بر اساس آن نمی توان گفت که مردگان با همان اجساد قبلی خود اعاده می شوند. زیرا وجود به عنوان اصل حقیقت موجودات، امری است که نمی تواند به عینه دوباره اعاده شود. یعنی موجودی معدوم و سپس دوباره موجود شود. زیرا در این صورت موجود دوم همان موجود اول نیست بلکه موجود دیگری است. به تعبیر دقیق تر هر وجود که موجودیت می یابد تشخصّ دارد، یعنی مانع از آن است که اشتراکاتی با سایر موجودات برقرار نماید وهر موجودی وجودی عینی و مخصوص به خود دارد و فرض اعاده ی موجود معدوم فرضی محال است که مبتنی بر اجتماع نقیضین می باشد، زیرا از طرفی قائل به یک وجود هستیم و از طرف دیگر دوئیت و دوگانگی میان آن ها تصور نموده ایم و این اجتماع دو نقیض یعنی وحدت و کثرت است و به حکم عقلی محال می باشد.

تبیین معاد اخروی!

با این بیان که استدلالی فلسفی به شمار می رود، معلوم می شود که اعاده مردگان معدوم به عینه، یعنی به همان صورت اولیه محال عقلی است. علامه (ره) در ادامه برای تبیین معادی که قرآن بدان اشاره دارد تصریح می نمایند که نحوه ی استدلال متکلمان نمی توان معاد قرآنی را اثبات نماید. بلکه اساساً بیان قرآنی نمی خواهد اعاده ی معدومات را ذکر کند بلکه مقصود از حشر مردگان و زنده شدن دوباره ی آن ها، انتقال از یک نشئه به نشئه ی دیگر وجود است که در عین آن که معاد و حشر مردگان را اثبات می نماید، محذور عقلی اعاده ی معدومات و اجتماع نقیضین را به دنبال ندارد.

کلام پایانی...

براساس آنچه به صورت فشرده در این مقاله ذکر شد معلوم می شود که فهم معقول و مستدل بیانات قرآنی و محتوای روایی سبب می شود از محذورات عقلی و اجتماع نقیضین که محال عقلی است مصونیت حاصل گردد که قهرمان این عرصه در عصر ما علامه ی طباطبائی (ره) است که با بیانات مستدل خویش کوشیده اند بسیاری از مباحث اعتقادی را تبیین نمایند.

منابع و مآخذ:

1- نهایة الحکمة – علامه طباطبائی (ره)

2- تاریخ فلسفه – حنا الفاخوری

3- تاریخ علم کلام – حلبی

4- تفسیرالمیزان – علامه ی طباطبایی (ره)