سیر داستان نویسی در دوران معاصر

داستان نویسی دوران معاصر را بر اساس رخدادهای مهم تاریخی – اجتماعی و نیز برمبنای تحولات ادبی و سبکی هر دوره می توان به چند دوره ی تاریخی تقسیم کرد :

دوره ی اول : از حدود 1274تا 1300 ش . دوران مشروطیت

دوره ی دوم :  از 1300 تا 1320 عصر رضا شاهی

دوره ی سوم :1320 تا 1332 پس از رضا شاه تا کودتای 28 مرداد

دوره ی چهارم  : از سال 1332 تا 1340 دوره ی ادبیات مقاومت

دوره ی پنجم از 1340 تا 1357 دوره ی اوج شکوفایی

دوره ی ششم : از 1357 تا 1380 عصر انقلاب

1 – داستان نویسی در دوره ی مشروطیت

ضرورت بیان وظایف تازه ، سبب بکارگیری شکل های جدید ادبی و ورود موضوع ها و شخصیت های تازه به عرصه ادبیات می شود . اولین رمانواره های ایرانی از لحاظ تازگی شکل و محتوا پدیده ی نوینی در ادبیات ایران به شمار می آیند و آغازگر دوره ی جدیدی در نثر فارسی اند . در زیربه مهمترین آنها اشاره می شود .

الف ) رمان تاریخی : دوران مشروطیت عرصه ی ظهور رمان تاریخی بود . یکی از محوری ترین اندیشه های عصر مشروطه یعنی باستانگرایی تاریخی ، آرمان ظهور یک منجی و قهرمان ملی را در خود نهفته است . همین آرمان و آرزومندی ، زمینه ساز گرایش نویسندگان به جستجو در اعماق هستی و هویت ایرانیان شد . بعدها نیز یأس ناشی از افول ارزشهای مشروطه ، شکست جنبشهای ضد استعماری و هرج و مرج حاکم بر فضای کشور ، این جدیت و جستجوی تاریخی را تقویت کرد . به رغم کم رونقی داستان نویسی در این عصر برخی از روشنفکران متأثر از رمانهای اروپایی و به قصد انتقاد از اوضاع اجتماعی ایران آثاری داستانگونه آفریدند . نخستین رمان تاریخی ایران را میرزا فتحعلی آخوندزاده با نام  ستارگان فریب خورده در سال 1253 ش . نوشت . آخوندزاده اولین داستان نویس و نمایشنامه نویس ایرانی بود که متأثر از نویسندگان رئال روس و اروپا نخستین گامها را در این عرصه برداشت .

از برجسته ترین رمان های تاریخی این دوره می توان به شمس و طغرا ، عشق و سلطنت یا فتوحات کوروش کبیر ، داستان باستان یا سرگذشت کوروش و دام گستران یا انتقام خواهان مزدک نام برد .

ب ) – رمان اجتماعی : با وجود ترجمه ی برخی رمان های اروپایی در این دوران داستان نویسی اجتماعی هنوز رونق چندانی ندارد ، با این حال تجدد طلبانی نظیر طالبوف تبریزی و زین العابدین مراغه یی با آن که داستان نویس به معنای واقعی نبودند هر یک با اثری داستانی پیشگام داستان نویسی دوران معاصر شدند .وجه مشترک آثار این دو استفاده از تجدد طلبی و بیدادگری اجتماعی در مضامین داستان است .

می توان گفت اساسا رمان های اولیه زبان فارسی آمیزه یی از سنت قصه های قدیم ایران و ساختار داستان های اروپایی بودند . نویسندگان رمان های اولیه به سبب محدودیت های فکری و هنری خود  نتوانستند توصیفی منسجم و هنرمندانه از دوره خود پدید آورند .

2 - داستان نویسی در عصر رضا شاه ( 1300- 1320 )

پس از انحلال جنبش مشروطیت و کشته شدن یا پراکنده شدن مبارزان و آزادی خواهان  ، رضا شاه سلطنت را در دست گرفت . در این زمان اندیشه های نو آیینی ظهور نمودند که علت آن را می توان آشنایی با تمدن و فرهنگ ممالک انقلابی و مترقی  دانست . گسترش شهر نشینی ، نهادهای مدنی ، سازمانهای اداری و ظهور اقشار تازه ی اجتماعی از دیگر مشخصه های این دوران است . تأسیس دانشگاه تهران (13139) ، تأسیس فرهنگستان ایران (1314 ) ، برگزاری جشن های هزاره ی فردوسی (1314 ) و ظهور برخی آثار نوآیین در حوزه ی شعر ، داستان و نمایشنامه از رخدادهای مهم فرهنگی این دوره به شمار می آیند .

الف ) – در این دوران نگارش رمان های تاریخی که با روح ناسیونالیستی حاکم بر عصر رضا شاهی همخوان بود ، هم چنان تداوم یافت که می توان به  مظالم ترکان خاتون ، لازیکا ،شهربانو ، پهلوان زند و رمان بلند آشیانه ی عقاب اشاره کرد .هدف نویسندگان از خلق این گونه رمان ها توصیف افسانه وار ایران باستان و قهرمانان تاریخی آن مرهم نهادن بر زخم حقارت ملی در آن برهه بود . هم چنین نثر فاخر کهن گرا ، تصرف در واقعیات تاریخی ، بینش عرب ستیز و عدم توجه به ساخت دقیق داستانی از دیگر مشخصه های این رمان ها بودند .

ب ) -  رمان اجتماعی ، عصر رضا شاهی ، هم چنین عرصه ی رشد و گسترش رمان اجتماعی در ایران بود . تغییر شکل مناسبات اجتماعی ، بینش مدنی و رشد طبقه ی متوسط شهر نشین ، عمده ترین عوامل افول رمان تاریخی و رواج رمان اجتماعی به عنوان فرم ادبی روزگار بودند . رمان های اجتماعی اولیه ، غالبا به صورت پاورقی های سرگرم کننده در مجلات آن زمان منتشر می شدند .

ج ) – داستان کوتاه  ، رمانهای اولیه به زودی دچار افول شدند به دلایلی از جمله کمی خوانندگان باسواد ، دشواریهای چاپ و نشر ، رشد ترجمه رمان های خارجی و عدم تلسط نویسندگان ایرانی در آفریدن حوادث و شخصیت های زنده و تپنده . این عوامل باعث ظهور  داستان کوتاه شد . داستان کوتاه در ایران به سال 1300 با مجموعه ی "یکی بود یکی نبود" جمال زاده آغاز شد و به سرعت مراحل تکامل را طی کرد . می توان گفت جمال زاده آغازگر رئالیسم داستانی در ایران است وبی شک  اوج و باروری آن با آثار هدایت انجام می پذیرد. وی برخلاف جمال زاده به ساخت و پرداخت درونی داستان ، شخصیت پردازی و روانکاوی آدمها توجه تام نشان داد .

3 – داستان نویسی در سالهای 1320 تا 1332 ( برکناری رضا شاه تا کودتای 28 مرداد )

در شهریور 1320 در گرماگرم جنگ جهانی دوم ، به دلیل گرایش رضا شاه به آلمان هیتلری مجبور به کناره گیری شد و سلطنت را به پسرش سپرد .آشفتگی اوضاع کشور و بی تجربگی شاه جوان ، زمینه ساز ظهور پاره یی آزادی های سیاسی – اجتماعی شد .

به موازات رخدادهای سیاسی – اجتماعی ، عرصه های تازه یی فرا روی اهالی فکر و فرهنگ ظهور کرد . در این دوره مجلات عامه پسند ، موجب گسترش داستان های پاورقی سرگرم کننده شدند ، از سوی دیگر شعر و داستان نویسی نو گسترش یافت . مجلات ادبی نظیر سخن ، مردم  و پیام نو با گرایش نسبی به ادبیات پیشرو اروپا فعال شدند . نخستین کنگره ی نویسندگان ایران در سال 1325 برگزار شد .جریان های گوناگونی در عرصه شعر و داستان نویسی ظهور کردند از جمله ادبیات مرامی ، سورئالیستی،هم چنین نوعی همزیستی بین مکاتب هنری مختلف در آثار به وجود آمد . در حوزه ادبیات داستانی نویسندگان خلاقی چون چوبک ،آل احمد ، ابراهیم گلستان و بهرام صادقی ظهور کردند . با پیدایش آثار این نویسندگان جلوه و جاذبه ی رمان های دوره قبل رنگ باخت و خوانندگان با ادراکی برتر به آثار خلاق روی آوردند . می توان گفت دهه ی 20 دوره ی گسترش و رشد داستان کوتاه و نیز عرصه ی گسترش ادبیات تبلیغی و آرمانگرایانه بود .

در فضای ملتهب پس از شهریور 20 ، انتقاد صریح از سیاهی ها و تباهی ها ی عصر رضا شاه رواج یافت . در این بین آثار ادبی ظهور کرد که به  ادبیات زندان  شهرت یافت . برجسته ترین نماینده ی این نوع ادبیات ، بزرگ علوی بود .

4 – داستان نویسی در سالهای 1332 تا 1340 (سالهای پس از کودتا )

به دنبال کودتای 28 مرداد ، چتر اختناق بر سر و سرنوشت ملت ایران گسترده شد . حکومت پهلوی  به استحکام مجدد سیاسی – اقتصادی  خود پرداخت . در سال 1335 سازمان اطلاعات و امنیت  (ساواک) به نیت سرکوب جنبش های مخالف و معترض به وجود آمد . فضای خفقان ، یأس ، خاموشی و انزوا ذهن و ضمیر روشنفکران کشور را در بر گرفت ، چرا که تمامی  امیدها بر باد رفته بود . شاعران و نویسندگان  سر درگم و سرخورده از ادبیات معترض و آرمانگرا ، یا به کنج عزلت خزیدند و یا با پناه بردن به رمانتیسم تلخ ، به نگارش داستان های تمثیلی ، اسطوره یی ، عرفانی ، اروتیک ( عاشقانه ی جنسی ) یا پوچ گرایانه روی آوردند .

برجسته ترین داستان های تاریخی – اجتماعی پاورقی گونه ی این دوران عبارتند از : آفت ، شهر آشوب ، رابعه  از حسینقلی مستعان ، عشاق نامدار اقتباس از ذبیح اله منصوری، آتش های نهفته از سعید نفیسی ، ده مرد رشید و نسل شجاعان از شاپور آرین نژاد .

از اواخر دهه ی 30 داستان نویسی جامعه گرا حضوری جدی تر یافت که واکنشی در برابر موج ادبیات افسانه گرا و اسطوره پرداز سالهای پیشین بود. نویسندگان این دوره دریافتند که باید بیش از پیش ، مواد و مصالح آثار خود را از بطن و متن زندگی واقعی بجویند لذا با گرایشی نیرومند به لایه های فرو دست جامعه پرداختند تا تصویر گر صادق زندگی شوم شبانه ی فقرا و فرودستان باشند .

5 – داستان نویسی در سالهای 1340 تا 1357  (دوره ی اوج شکوفایی )

دهه ی چهل عرصه ی گسترش مدرنیسم بی ریشه ی اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی بود که منجر به تثبیت نظام سرمایه داری صنعتی و رشد فراگیر طبقه ی متوسط جامعه شد  . این دوره شکوفاترین دوره ادبیات معاصر ایران و عرصه ی ظهور برجسته ترین دستاوردهای هنری در تمامی زمینه ها بود .بهترین آثار آل احمد ،گلستان ، چوبک ،صادقی و ساعدی در این دهه چاپ و منتشر شد . داستان نویسان مستعدی چون نادر ابراهیمی ، محمود دولت آبادی ، سیمین دانشور و هوشنگ گلشیری در این دهه ظهور کردند یا به اوج خود رسیند .در دو دهه ی چهل و پنجاه ، قالب داستان از وعظ اخلاقی به مرحله ی خلاقیت هنری ارتقا یافت و کوشید که به جستجوی عمیق در بطن هستی و هویت انسان و جامعه بپردازد . گرایش نویسندگان به میراث و فرهنگ بومی و نیز ظهور پدیده ی اصلاحات ارضی  منجر به پیدایش و گسترش ادبیات  روستایی و اقلیمی طی دهه های 40 و 50 شد. نویسندگان جوان این دوران کوشیدند تا با رسوخ در بطن زندگی روستایی ،آفاق ناشناخته ی حیات زخم خوردگان حاشیه نشین را بکاوند از نویسندگان و پیشگامانی  که به این امر پرداختند می توان به غلام حسین  ساعدی ، تقی مدرسی و جلال آل احمد اشاره نمود. از سال 50 تا 1357 عرصه ی تداوم ادبیات دهه ی چهل است . با این تفاوت که ظهور جو چریکی –  پلیسی در کشور ،خلاقیت های ادبی را نیز تحت الشعاع قرار داد و به آثار، روحی نسبتا صریح و پرخاشگر بخشید .

6 – داستان نویسی در سالهای 1357 تا 1381 (عصر انقلاب )

به دنبال پیروزی انقلاب طی یک همه پرسی در اوایل سال 1358 نظام جمهوری اسلامی استقرار یافت . نسل جوان و انقلابی به جبران سال های مدید خفقان و خاموشی به چاپ کتاب ، نشریه و جزوه پرداخت . گرایش شدید این نسل به آثار و نوشته های سیاسی – اجتماعی – انقلابی باعث رونق فضای نشر و نگارش در کشور شد . پس از پیروزی انقلاب ، کانون نویسندگان ایران فعالیت خود را مجدد آغاز کرد اما از همان ابتدا دستخوش کشمکش سیاسی – عقیدتی شد که در نهایت به انشعاب حزب توده انجامید . شرایط سیاسی و اوضاع جنگی رفته رفته اقشار جامعه و به خصوص اهل فکر و فرهنگ را در دو جبهه ی متفاوت قرار داد . یک دسته نویسندگان مذهبی که حامی نظام اسلامی بودند و دسته ی دیگر جناح نویسندگان روشنفکر و دگر اندیش به وجود آمد .

نیمه ی دوم دهه ی شصت به خصوص سالهای پس از جنگ دوران اوج شکوفایی رمان و رمان نویسی در ایران بود که تقریبا در سراسر دهه ی هفتاد تداوم یافت . در دوران پس از جنگ ، داستان نویسان مذهبی هم چنان با نگاهی حسرت بار به ثبت خاطرات حماسه های دوران جنگ و عوالم معنوی آن و یا پاره یی مفاهیم نوظهور اجتماعی پرداختند .طیف نویسندگان جناح روشنفکری در این زمان مواجه با تکانه های فکری – سیاسی داخلی یا خارجی کوشیدند با دیدی جزیی نگر به تضادها و تناقض های روحی انسان معاصر بپردازند .

از نویسندگان مهم این دوران می توان به محسن مخملباف ، منیرو روانی پور ، عباس معروفی  ، غزاله علیزاده ، علی موذنی ، سید مهدی شجاعی ، مصطفی مستور اشاره کرد .

سخن گفتن درباره نسل داستان نویسان جوان پس از انقلاب به دلیل تنوع و تکثر آثار و سبک شان در حیطه و حوصله ی این مقال نمی گنجد از این رو به سیری گذرا اکتفا می شود .

روزبه ، محمد رضا ، ادبیات معاصر ایران ، چاپ سوم ، تهران : نشر روزگار ، 1387

میرعابدینی ، حسن ، صد سال داستان نویسی ، چاپ دوم ، تهران : نشر چشمه ، 1386