مهمانی اسلامی و آداب آن
در تعالیم اسلام به مهمان و مهمانداری اهمیت ویژه ای داده شده است. هم از کلمات معصومین و هم در سیره ایشان می توان به نحوه برخورد با مهمان و همچنین نحوه برخورد با میزبان پی برد. اینکه چگونه مهمانی باشیم و اگر برایمان مهمان آمد میزبان خوبی باشیم .
اهمیت مهمانی دادن
آیا اصل مهمانی دادن در متون اسلامی سفارش شده است؟
امّا موارد چهارگانه[در كارهاى خیر]: پرداخت بدهى، و عاریه دادن، قرض دادن، پذیرائى از مهمان، كه در سنّت اسلام لازم و ضرورى است.[1]
عیون به سندهاى خود از امام رضا(علیه السلام) تا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: همیشه امتم در خوشى و خوبى باشند تا زمانى كه با هم دوستى كنند و به هم هدیه دهند و امانت را بپردازند و از حرام دورى كنند و از مهمان پذیرائى كنند و نماز را برپا دارند و زكات را بدهند، چون انجام ندهند گرفتار قحطى و خشكسالى شوند.[2]
گفته شده كه همانا امیرالمؤمنین روزى گریه كرد از آن حضرت پرسیدند چرا گریه می كنید فرمود: هفت روز تمام بر ما گذشت و مهمانى براى ما نیامد.[3]
امام صادق(علیه السلام) می فرمود: هر كس ده مسلمان را خوراك دهد خدا بهشت را بر او واجب كند. و در جای دیگر فرمود: اگر پنج درهم برگیرم و آنگاه به این بازار شما بروم و خوراكى بخرم و چند تن مسلمان را بر آن مهمان كنم دوستتر دارم از آزاد كردن بندهاى.[4]
وظایف مهماندار:
الف. احترام به مهمان:
حضرت رسول خدا فرمود: هر كس مهمان را گرامى دارد گویا هفتاد پیامبر را گرامى داشته و هر كس درهمى به مهمان انفاق كند گویا یك میلیون دینار در راه خدا انفاق كرده است. [5]
ب. خدمت به مهمان و از او کمک نخواستن:
یكى از رواة نقل مىكند براى حضرت رضا(علیه السلام) مهمانى رسید، شب هنگام امام(علیه السلام) با وى گفتگو می كرد. در این هنگام چراغ اطاق نورش كم شد مهمان خواست چراغ را اصلاح كند، امام (علیه السلام) او را بازداشت و خود چراغ را اصلاح كرد، و سپس فرمود: ما خانواده مهمان خود را به خدمتگزارى وانمی داریم. [6]
از حضرت رسول صلی الله علیه وآله نقل شده است: سخافة بالمرء أن یستخدم ضیفه؛ سبك عقلى مرد آن است كه مهمان خویش را به خدمت گیرد.[7]
ج. استقبال و بدرقه از مهمان:
امام صادق(علیه‌السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل فرموده است: از جمله حقوق مهمان بر صاحب خانه آن است كه: صاحب خانه با آرامش و وقار در موقع ورود و خروج مهمان چند قدمى با وى برود.[8]
پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: از جمله حقوق مهمان بر صاحب خانه این است كه وى را تا در منزل همراهى و بدرقه كند. [9]
د. هم غذا شدن با مهمان:
و اكلی ضیفك فإنّ الضّیف یستحیی أن یأكل وحده؛ همراه مهمان خویش غذا بخور زیرا مهمان شرم دارد كه تنها غذا خورد. [10]
ه. خلال دادن به مهمان:
و در خبر دیگر فرمود: از حقوق مهمان آن است كه براى او (پس از خوردن طعام) خلال آماده سازى. [11]
و. کمک نکردن مهمان در هنگام رفتن:
نقل است كه یكى از صفات امیر المؤمنین علیه السّلام این بود كه خود به مهمان خدمت مىكرد و هیچ گاه مهمان را از خانه بیرون نمىكردند و سایر ائمه علیهم السّلام نیز همین ویژگیها را داشتند و چون مهمان قصد رفتن مىكرد، لوازم و وسایل او را برنمىداشتند و به او كمك نمىكردند، زیرا این كار علامت ناخوش داشتن مهماندارى تلقّى مىشد. [12]
جمعى از جهینه مهمان امام صادق(علیه السلام) شدند چون قصد كوچ كردند به آنها توشه و صله و عطا داد و به غلامانش فرمود: كنار روید و كمكى در بار و بنه آنها ندهید چون بار بستند و آمدند وداع كنند؛ گفتند یابن رسول اللَّه! خوب مهمانى كردى و عطاى شایان دادى؛ ولى به غلامانت دستور دادى ما را بر كوچ كمك نكنند؟ فرمود: ما خاندانى هستیم كه در كوچیدن مهمان خود كمك ندهیم. [13]
ز. مهمانوازی به مقدار توان:
لا یتكلّفنّ أحد لضیفه ما لا یقدر؛ هیچ كس نباید آنچه را قدرت ندارد به تكلّف براى مهمان فراهم كند.[14]
از امام اول روایات شده كه مردى وى را به میهمانى خواست. گفت: مىپذیرم به سه شرط. میزبان گفت: آنها كدام است؟ گفت: «چیزى از بیرون نیاورى؛ همان كه در سراى دارى از آوردن دریغ مدار و پس انداز مكن به نانخواران خود ستم روا مدارى». گفت پذیرفتم امام علی علیه السلام مهمان او شد.[15]
در تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیه: لا یحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ «8» امام صادق(علیه السلام) فرمود: چون بر كسى مهمان وارد شود و او از مهمان خوب پذیرایى نكند. براى مهمان اشكال ندارد پذیرایى بد میزبان را بازگو كند.(یعنى غیبت محسوب نمىشود) [16]
وظیفه مهمان:
الف. اطاعت مهمان از میزبان:
و نیز آن حضرت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل فرموده است هنگامى كه كسى به خانه برادر مسلمانش وارد مىشود تا زمانى كه از آنجا خارج شود صاحب خانه بر او فرمانرواست. [17]
من نزل على قوم فلا یصومنّ تطوّعا إلّا بإذنهم؛ هر كه مهمان قومى شود بىاجازه آنها روزه دلخواه نگیرد. [18]
ب. بدون دعوت مهمانی نرفتن:
از حضرت صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش از جد بزرگوارش از امیر المؤمنین على علیه السّلام از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده كه فرمود: ... یا على! هشت طایفهاند كه اگر اهانت شوند باید ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را: كسى كه بدون دعوت بسر سفره طعامى برود (مهمان ناخوانده).
ج. دستور ندادن به میزبان:
در ادامه روایت بالا آمده است که: و مهمانى كه بر صاحب خانه فرمانفرمائى كند، و ... [19]
د. مهمانی زیاد طول نکشد:
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پذیرائى مهمان روز اول و دوم و سوم حق او است. سپس صدقه ایست كه میزبان به او روا داشته، سپس فرمود: این قدر در منزل برادر دینى خود نمانید كه او را گنهكار كنید. عرض شد: چگونه؟ فرمود این قدر بماند كه دیگر میزبان چیزى نداشته باشد خرج او كند.[20]
برکت مهمان:
الضّیف یأتی برزقه و یرتحل بذنوب القوم، یمحّص عنهم ذنوبهم؛ مهمان روزى خویش بیارد گناهان كسان ببرد و گناهان آنها را پاك كند. [21]
پی نوشت ها:
1.تحف العقول،ترجمه جعفرى، 318 ، ص 317
2.آداب معاشرت-ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، ج1، صص 250 و 251
3. ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج1 ،ص : 328
4. آداب معاشرت، ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار ،ص 231
5. ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج1، ص 334
6. همان، ص 333
7. نهج الفصاحة ،ابو القاسم پاینده،ص 523، ناشر دنیاى دانش تهران، چاپ: چهارم
8. آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام،محمد على فارابى، ص84، ناشر: آستان قدس مشهد، چاپ: پنجم
9. همان ،ص : 167
10. همان، ص 794
11. مَن لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ترجمه غفارى ،ج4 ،ص : 482
12. ارشاد القلوب-ترجمه سلگى ،ج1 ،صص 366 و 367
13. امالى شیخ صدوق-ترجمه كمرهاى ،ص 544 و545
14. نهج الفصاحة ،ص 679
15. خصال،شیخ صدوق، ترجمه مدرس گیلانى، ج1، صص 145 و 146
16. آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام،محمد على فارابى ، ص : 205
17. همان،ص 85
18. نهج الفصاحة، ص 740
19.طرائف الحكم یا اندرزهاى ممتاز،میرزا احمد آشتیانی، ترجمه شاگردان،ج2، ص 191
20. خصال-ترجمه كمرهاى ،ج1،ص : 157
21.نهج الفصاحه، ص 554
سید روح الله علوی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
