اندیشه و عمل؛ دو بال برای پرواز
اساس تمام پیشرفتهاى مادى و معنوى بشر در طول تاریخ، اندیشه و تفكر از یك طرف، و سعى و تلاش و عمل از طرف دیگر بوده است . پیامبران، امامان و بندگان صالح الهى همگى اهل فكر و تعقل بودهاند . قرآن این كتاب الهى و آسمانى براى اندیشه و تفكر، و تلاش و عمل، ارزش والا و حیاتى قائل است و زیباترین و رساترین سخنان را در باره ارزش دانش و تعقل، و دقت و تفقه بیان نموده است . در قرآن بیش از هزار بار كلمه «علم» و مشتقات آن كه نشانه بارورى اندیشه است، تكرار شده و افزون بر 17 آیه به طور صریح انسان را دعوت به تفكر نموده، بیش از 10 آیه با كلمه «انظروا؛ دقت كنید» ، شروع شده است . بیش از پنجاه مورد كلمه عقل و مشتقات آن به كار رفته است و در چهار آیه نیز قاطعانه به تدبر در قرآن (1) امر شده است و همچنین از كلمه فقه و تفقه و امثال آن بهره جسته است.(2)
در مورد عمل هم در قرآن بیش از 354 مرتبه لفظ «عمل» و مشتقات آن آمده است و جمله «آمنوا وعملوا الصالحات» بیش از 65 مورد در قرآن مطرح شده است . این مطلب، نشان دهنده لزوم ایمان به عنوان ثمره اندیشه و تفكر، در كنار عمل و تلاش شایسته مىباشد .
در روایات معصومین علیهم السلام نیز آثار و فواید مهمى براى تفكر و اندیشه بیان و مطرح شده است كه بیان همه آنها در این مقال نمىگنجد و ما تنها به بررسى این موضوع در كلمات گهربار امام حسن عسكرى علیه السلام مىپردازیم .
نشانه اندیشمندان
یكى از نشانههاى اندیشمندان; شیوه سخن گفتن آنان است . نوشتهها، حرفها و كلمات ایشان به خوبى میزان عقل و رشد آنان را بیان مىدارد . در این باره امام حسن عسكرى علیه السلام فرمود:
«قلب الاحمق فى فمه وفم الحكیم فى قلبه؛ (3) دل نابخرد در دهان او است، و دهان خردمند فرزانه، در دل او .» انسان اندیشمند، اول در اطراف سخن فكر مىكند، نفع و زیان آن را بررسى مىكند و آنگاه به سخن گفتن اقدام مىنماید . ولى انسان بىخرد و كماندیش، نخستسخن مىگوید و بعد در عواقب و اطراف آن به اندیشه مىپردازد. در نتیجه، اندیشمند كمتر خطا مىكند، و كم اندیشان و یا كجاندیشان كمتر به راه صواب مىروند .
دلیل این امر آن است كه بر اثر اندیشه، روح و عقل انسانى روشن مىشود و در پرتو آن نورانیت، حق و باطل، و درست و نادرست را از یكدیگر تشخیص مىدهد، در حالى كه بىخردان در ظلمت جهل بهسر مىبرند . به همین جهت، امام حسن عسكرى علیه السلام فرمود:
«علیكم بالفكر فانه حیاة قلب البصیر ومفاتیح ابواب الحكمة؛(4) بر شما باد به اندیشیدن! پس به حقیقت، تفكر موجب حیات و زندگى دل آگاه، و كلیدهاى دربهاى حكمت است .»
سخن خدا با اندیشمندان
امام حسن عسكرى علیه السلام مىفرماید: «انما خاطب الله العاقل؛ (5) فقط خداوند خردمند را مورد خطاب قرار داده است .»
این جمله كوتاه و رسا از عمق بسیارى برخوردار است و حكایت از آن دارد كه سخن خدا و خطاب او با كسانى است كه هم داراى فكر و قدرت تفكرند، و هم از نیروى اندیشه و تدبر استفاده مىكنند .
عبادت با تفكر
بسیارند كسانى كه عبادت را منحصر در انجام نماز و خواندن نمازهاى مستحبى و گرفتن روزههاى واجب و مستحب مىدانند، بدون آنكه در رمز و راز آن اندیشه كنند و یا در زمان و اوضاع آن تعقل نمایند .
امام حسن عسكرى علیه السلام با توجه به این خطر و به وجود آمدن و اشاعه آن در جامعه اسلامى، جایگاه ویژه اندیشه و تفكر را اینگونه بیان مىفرماید:«لیست العبادة كثرة الصیام والصلوة وانما العبادة كثرة التفكر فى امر الله؛(6) عبادت به بسیارى نماز و روزه نیست، همانا عبادت تفكر بسیار در امر خداوند است .»
عاقبت نیندیشیدن
عالم آخرت تجسم وسیع و گستردهاى از عالم دنیا است و همه حقایق این جهان در آنجا به صورت متناسبى مجسم مىگردد. آنها كه با عقل خود اندیشه نكردند و با چشم جانشان در دیدن حقایق دقتبه خرج ندادند، در روز قیامت نابینا محشور مىشوند. امام حسن عسكرى علیه السلام این حقیقت را با گوشزد كردن آیهاى از قرآن، براى اسحاق بن اسماعیل نیشابورى در طى نامهاى چنین بیان مىكند:
«...فاتم الله علیك یا اسحاق وعلى من كان مثلك ممن قد رحمه الله وبصره بصیرتك نعمته ... فاعلم یقینا یا اسحاق انه من خرج من هذه الدنیا اعمى فهو فى الآخرة اعمى واضل سبیلا; یا اسحاق لیس تعمى الابصار ولكن تعمى القلوب التى فى الصدور وذلك قول الله فى محكم كتابه حكایة عن الظالم اذ یقول : «رب لم حشرتنى اعمى و قد كنتبصیرا * قال كذ لك اتتك ءایتنا فنسیتها و كذ لك الیوم تنسى» (طه/126 )؛ (7) اى اسحاق! خداوند بر تو و امثال تو از آنهایى كه مورد رحمت الهى قرار گرفته و همچون تو داراى بصیرت خدادادى مىباشند، نعمتخویش را تمام كرده است ... پس به یقین بدان اى اسحاق كه هر كس از دنیا نابینا بیرون رود، در آخرت هم نابینا و گمراه خواهد بود. اى اسحاق! چشمها نابینا نمىشوند; بلكه دلهایى كه در سینهها هستند نابینا مىشوند . و این سخن خداوند در كتاب متقن خویش است آنجا كه از زبان انسان ستمپیشه بیان مىكند: «پروردگارا چرا مرا نابینا محشور نمودى با اینكه داراى چشم بودم؟ (خداوند در جواب) مىفرماید: همان گونه كه آیات ما براى تو آمد و تو آنها را فراموش كردى، امروز نیز تو فراموش خواهى شد .»
عمل در كنار اندیشه
فكر و اندیشه، و یا تامل و تدبر آنگاه ارزش حقیقى و عینى خویش را نشان مىدهد كه منجر به عمل و تلاش و سعى و كوشش شود وگرنه تفكرى كه منهاى عمل باشد، ارزش واقعى را نخواهد داشت . در واقع، فكرى مطلوب و كارساز است كه به عمل صالح بینجامد .
امام حسن عسكرى علیه السلام در كنار اندیشه و فكر، بر عمل و رفتار شایسته تاكید نموده است آن حضرت بر اوصاف عملى و رفتارى كه در مورد رابطه انسان با خالقش، جامعهاش، خانوادهاش و با خودش مطرح است، انگشت نهاده است كه این مسئله به خوبى اهمیت «عمل گرایى» را در كنار «اندیشهگرایى» نشان مىدهد . از جمله به شیعیانش فرمود:
«شما را سفارش مىكنم به تقواى الهى و ورع در دین خود و كوشش در راه خدا، راستگویى و رد امانتبه هر كه به شما امانتسپرده - خوب یابد - طولانى بودن سجده و خوب همسایهدارى; چرا كه محمد صلى الله علیه و آله براى اینها آمده است. در گروههاى آنها (مخالفان) نماز بخوانید (یعنى در نماز جماعت آنها شركت كنید)، در تشییع جنازه آنها شركت كنید و بیمارانشان را عیادت، و حقوق آنان را ادا نمایید; زیرا اگر مردى از شما در دین خود ورع داشت و در سخنش راست گفت و امانت را رد كرد و اخلاقش با مردم خوب بود گفته شد: این شیعه است . پس من از این شادمان مىشوم .»(8)
پی نوشت:
1) نحل/44 و 69؛ آل عمران/191.
2) آمار استخراج شده بر اساس اطلاعات كتاب «المعجم المفهرس» محمد فؤاد عبد الباقى (دار الحدیث القاهره) مىباشد .
3) تحف العقول، ص 519، ح 21 .
4) بحار الانوار، ج 8، ص 115 و الحكم الزاهرة، ج 1، ص 19 .
5) تحف العقول، ص 516، ح 4 .
6) تحف العقول، ص 518، ح 13; وسائل الشیعة، ج 11، ص 153; اصول كافى، ج 2، ص 55 و بحار الانوار، ج 71، ص 322 .
7) تحف العقول، ص 513 و 514 .
8) «اوصیكم بتقوى الله والورع فى دینكم، والاجتهاد لله وصدق الحدیث واداء الامانة الى من ائتمنكم من بر او فاجر، وطول السجود وحسن الجوار فبهذا جاء محمد صلى الله علیه و آله صلوا فى عشایرهم واشهدوا جنائزهم وعودوا مرضاهم، وادوا حقوقهم، فان الرجل منكم اذا ورع فى دینه وصدق فى حدیثه وادى الامانة وحسن خلقه مع الناس; قیل: هذا شیعى فیسرنى ذلك»؛ همان، 518، ح 12; وسائل الشیعة، ج 8، ص 389، ح 2 .
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان، شماره 53 .
