فلسفه معنوي نوروز

محمود لطيفي

عيد در لغت شادي مجدد و سروري را مي‏گويند كه ساليانه تكرار مي‏شود.1 گفته‏اند: به روزي كه مردم در آن تجمع يابند و در كنار هم گرد آيند عيد گويند و نيز بازگشت به فرح و شادماني فراگير را عيد گويند و بعضي نيز مي‏گويند كه در آن روز هر كس موقعيت خود بازيابد و به جايگاه اجتماعي خود برگردد. چون تهيدستان و فقرا نمي‏توانند لباس نو پوشند و لباسهاي كهنه آنها، آنان را از ثروتمندان و مرفّهان جدا مي‏كند.2

ميبدي در كشف‏الاسرار مي‏گويد: «سمي العيد عيدا لان اللّه‏ تعالي يعود بالرحمة الي العبد و العبد يعود بالطاعة الي الرّب.»3 عيد ـ كه از كلمه بازگشت مي‏باشد ـ براي آن است كه: خداوند رحمت خود را متوجه بنده‏اش مي‏نمايد و انسان نيز با فرمانبري خود به پروردگارش رو مي‏كند.

تا آنجا كه در تواريخ امم و اقوام مختلف مشاهده شده و مي‏شود، جوامع انساني به تفاوت آداب و رسوم و اعتقادات خود هر يك، روز خاصي در سال را جهت يادآوري و تجديد خاطره نسبت به موضوعات ويژه‏اي كه در تاريخ و فرهنگ آن قوم اهميت زيادي داشته است، مشخص نموده و هر سال مراسم ويژه‏اي به آن مناسبت برگزار مي‏كرده و آداب و رسوم خاصي را انجام مي‏داده‏اند. در قرآن كريم وقتي ياران حضرت عيسي(ع) سفره‏اي آسماني را آرزو نموده و به عنوان آيه و نشانه الهي مي‏طلبند حضرت عيسي(ع) از خداوند مي‏خواهد كه منّتي بر آنها نهاده و روزي آسماني به آنان عنايت كند تا آن روز را عيد امت قرار دهند و همواره سالروز آن را پاس دارند و علامه طباطبايي(ره) در ذيل آن مي‏فرمايد: «خصوصيت عيد اين است كه زمينه وحدت كلمه و تجديد حيات اجتماعي و نشاط و سرزندگي مي‏آفريند و هر بار كه فرا مي‏رسد عظمت دين را تجديد مي‏كند.»4 سخن مرحوم علاّمه در اينجا شبيه سخن ديگر ايشان در ذيل آيه 5 از سوره ابراهيم است كه در تفسير آيه: «... وَ ذَكِّرْهُمْ بِاَيّامِ اللّه‏» مي‏گويد: گرچه همه روزها به خدا منسوب است اما اين آيه اشاره به روزهاي ويژه‏اي دارد كه در آن روزها آيات و علائم سلطنت و قدرت الهي ظهور يافته و حادثه خاصي در تاريخ آن امت اتفاق افتاده و يا نعمتهاي ويژه الهي تجلي يافته است.5

عيدهايي كه جوامع داراي سابقه تاريخي امروزه برگزار مي‏نمايند، هر يك يادآور حادثه بزرگي است كه در تاريخ و فرهنگ آن جوامع اتفاق افتاده و يا هر سال تجديد مي‏شود و در تاريخ اديان آسماني تنها اسلام است كه عيدهاي بزرگ او براي حادثه تاريخي گذشته نيست و بلكه هر سال و براي همگان تجديد مي‏شود زيرا همان‏گونه كه امام(رض) در پيام نوروزي خود مي‏فرمايد: مسلمانان پس از پايان دادن كار مهم عبادي ساليانه خود به شكرانه

موفقيت در عبادت خود جشن مي‏گيرند. امام(رض) مي‏فرمايد:

«... البته از عيدهايي كه اسلام تأسيس فرموده است ـ به حسب نظرهاي مختلف ـ برداشتهاي مختلفي وجود دارد، آن برداشتي كه اهل معرفت از عيد دارند با آن برداشتي كه ديگران مي‏كنند بسيار متفاوت است، آنها بعد از رياضتهايي كه در ماه رمضان مي‏كنند روز عيد را روز لقاء اللّه‏ مي‏دانند، و آن روز براي آنها «ألغيرك من الظهور ما ليس لك» است، آنها همه چيز را از او مي‏دانند، و آن روز را عيد مي‏كنند براي اينكه بعد از رياضت، يوم ورود به حضرت است.

و در عيد قربان نيز بعد از اينكه تمام عزيزانشان را از دست دادند، مهيا براي ملاقات مي‏شوند، بعد از اينكه نفس خودشان را كشتند و هر چه عزيز است در راه خدا از آن گذشتند آن وقت است كه روز لقاء است.

و جمعه هم در اثر اجتماعاتي كه مسلمين با هم دارند، اهل معرفت مهيا مي‏شوند براي لقاء اللّه‏. پس برداشت آنها از عيد غير برداشت ماست و ما اميدواريم كه به تبع اولياء خدا به جلوه‏اي از آن جلوه‏ها برسيم و ذره‏اي از آن معارف در قلب ما واقع بشود.

بازگشت به فرح و شادماني فراگير را عيد گويند.

... خداوند همه را توفيق دهد كه قدر نعمتهاي خدا را بدانند و بدانند كه همه چيز از اوست ... اگر، همه چيز را از خدا بدانيم و ... اين را واقعا در قلبمان ادراك كنيم، عيد مي‏شود براي كساني كه شهيد داده‏اند، عيد مي‏شود براي كساني كه مجروح شدند، عيد مي‏شود براي كساني كه در راه خدا عزيزانشان را از دست دادند. براي اينكه اين عزيزان، عزيزان خدا هستند، اينها همه از او هستند و من اميدوارم كه اين حس و اين ايمان در ما پيدا بشود و تقويت بشود.»6

و البته اگر بتوان قواعد نجومي را نشانه‏هاي دقيقي براي حوادث طبيعي شمرد و سرآغاز فصل بهار را همان روزي شمرد كه سير اعتباري آفتاب در برج اعتباري حمل قرار مي‏گيرد آنگاه

مي‏توان گفت كه عيد نوروز نيز جزو اعيادي است كه ساليانه تجديد مي‏شود و سنتي تاريخي براي يك حادثه متجدد و متناسب با تجديد حيات طبيعت است.

در روايات معصومين (صلوات اللّه‏ عليهم) عيد مفهوم ديگري نيز دارد. در بعضي از روايات تحقق حاكميت حق و ولايت الهي در جامعه مهمترين عيد شمرده شده است زيرا همانگونه كه در مفهوم عيد تجديد حيات و نشاط مجدد نهفته است بايد روزي را عيد گرفت كه جامعه به حيات و حركت و اميد و اطمينان مي‏رسد. امام صادق(ع) مي‏فرمايد: «... فَاِنَّ الأَنْبِياءَ صَلَواتُ اللّه‏ِ عَلَيْهِمْ كانَتْ تَأْمُرُ الأَوصِياءَ بِالْيَوْمِ الَّذي كانَ يُقامُ فيهِ الْوَصِّيُ اَنْ يُتَّخَّذَ عيدا.»7

سيره انبياء همواره اين چنين بوده كه به جانشينان خود امر مي‏نمودند تا روز تعيين و نصب وصي و جانشين را عيد بگيرند.

و به همين خاطر در فرهنگ اهل بيت عليهم السلام اولين عيد تاريخ، انتظار تحقق حاكميت حق بوده است و امروز نيز عملاً بزرگترين عيد شيعيان روز تحقق حاكميت مستضعفان و حكومت عدل و قسط و نابودي جور و ظلم است. حضرت امام باقر(ع) مي‏فرمايد: «... وَ قَدْ كانَ آدَمُ(ع) وَصّي هِبَةَ اللّه‏ِ اَنْ يَتَعاهَدَ هذِهِ الْوَصِيَّةَ عِنْدَ رَأْسِ كُلِّ سَنَةٍ فَيَكُونَ يَوْمَ عِيْدِهِم «يَوْمَ عَيْدٍ لَهُمْ» فَيَتَعاهَدُونَ نُوحا وَ زَمانَهُ الَّذِي يَخْرُجُ فِيهِ.»8

(حضرت آدم(ع) پس از جنايت قابيل، به جانشين خود شيث هبة‏اللّه‏ فرمود: ظلم همچنان گسترش مي‏يابد تا آنگه كه فرزندم نوح بيايد و به سبب نفرين او طوفاني برخيزد و همه ظالمين را نابود كند، و مؤمنان نجات يابند.)

آنگاه حضرت آدم به هبة‏اللّه‏ وصيت كرد كه اين مژده را هر سال به ياد آورد و اين روز را براي خود و فرزندانش روز عيد قرار دهد. آنان نيز به اين وصيت عمل كردند و همواره سالروز اين مژده نويدبخش و ظهور حضرت نوح را گرامي مي‏شمردند.

خصوصيت عيد اين است كه زمينه وحدت كلمه و تجديد حيات اجتماعي و نشاط و سرزندگي مي‏آفريند.

اين است كه حضرت امام رضا(ع) مي‏فرمايد: «... وَ اِنّ يَوْمَ الْغَديرِ بَيْنَ الأَضْحي وَ الْفِطْر وَ الْجُمُعَةِ كَالْقَمَرِ بَيْنَ الْكَواكِبِ ... وَ هُوَ يَوْمَ التَهْنِئَةِ يُهَنِّي‏ءُ بَعْضُكُمْ بَعْضا ... يَقُولُ: «اَلْحَمْدللّه‏ِ الَّذي جَعَلَنا مَنَ الْمُتَمَسِكينَ بِوِلايَةِ اَميرِالْمُؤْمِنينَ وَ الأَئِمَةَ(ع)» وَ هُوَ يَوْمُ التَّبَسُّمِ فِي وُجُوهِ النّاسِ مِنْ اَهْلِ الأيمانِ ... وَ هُوَ يَوْمُ الزّينَةِ ...»9

... و البته روز عيد غدير در ميان عيد فطر و اضحي و جمعه همانند ماه در ميان ستارگان است. روز تبريك و تهنيت به يكديگر، و زمان گفتن اين سخن است كه: حمد و ستايش خدايي را كه به ما توفيق تمسّك به ولايت اميرالمؤمنين و فرزندان معصومش را عنايت فرمود.

آنگاه فرمود:

روز عيد غدير، روز شگفتن لبخند بر چهره مؤمنان و روز آرايش و زينت است.

در زمينه جايگاه عيد نوروز در فرهنگ اسلامي و بيان اهل بيت عصمت و طهارت بايد گفت:

1 ـ مردم حجاز به دليل نداشتن اجتماعي متشكل، و نيز به خاطر حضور مستقيم يا غير مستقيم سلطه سياسي ـ نظامي ايران در جزيرة العرب،

خواه ناخواه تحت تأثير فرهنگ ملي ايران قرار گرفته و عيد نوروز و مهرگان را مي‏شناختند و چه بسا مراسمي هم برگزار مي‏نمودند.

2 ـ اسلام و پيامبر گرامي آن در تأييد و يا ردّ سنن و آداب و رسوم ملي و مذهبي اقوام و جوامع ديگر، دو شرط اساسي و يك شرط توجيهي را همواره در نظر داشتند:

اولاً: سنتهاي پذيرفته شده، مبتني بر خرافات و آئين‏هاي شرك و بت‏پرستي و ارزشها و قداست‏هاي غير الهي نباشد.

ثانيا: از سنتهايي نباشد كه موجب وابستگي سياسي ـ اجتماعي و ... به بيگانه شود، و يا بنحوي استقلال مسلمين را در ابعاد مختلفش زير سؤال ببرد ـ تغيير قبله از بيت‏المقدس به كعبه تا حدود زيادي به اين نكته مربوط مي‏شود ـ .

و در آخر: جهت‏گيري سنتهاي معقول و غير مضّر به استقلال نيز، همچون مجموعه بينش توحيدي اسلام، بايد معنوي و در جهت متبلور ساختن عبوديت انسان در برابر حق تعالي باشد.

تحقق حاكميت حق و ولايت الهي در جامعه مهمترين عيد شمرده شده است.

اگر نوروز مشخصه شيعيان و محبان اهل بيت باشد، مراسمي جهت تشكّل مؤمنان در برابر نيرنگ و ظلم ستمگران قرار گيرد، آنگاه به عنوان «روز اهل بيت(ع)» و يا «روز شيعيان» ناميده مي‏شود.

و در نتيجه: مراسمي همانند نوروز و مهرگان، گرچه مباني خرافي ندارد، ـ و البته اين سخن، تأييد خرافاتي از قبيل: چهارشنبه سوري، سفره هفت سين و مراسم سيزده و ... نيست ـ اما اگر به استقلال فكري فرهنگي اسلام ضربه بزند، و موجب تحت الشعاع قرار گرفتن عيد فطر و قربان و غدير و يا حتي دهه مباركه فجر ـ كه عيد ولايت و حيات مجدد اسلام در قرن حاضر است ـ باشد، و نيز تنها به بعد طبيعي اين دو روز بسنده شود، باز هم براي اسلام قابل تأييد نيست.

بلي اگر نوروز مشخصه شيعيان و محبان اهل بيت باشد و مراسمي جهت تشكّل مؤمنان در برابر نيرنگ و ظلم ستمگران قرار گيرد، آنگاه به عنوان «روز اهل بيت(ع)» و يا «روز شيعيان» ناميده مي‏شود، و هر روز نوروز مي‏شود، چه اينكه بر همين اساس، هر روز عاشورا مي‏باشد.

بر اساس نگرش فوق، هم روايت معلي كه طبق نقل مرحوم مجلسي از حضرت صادق(ع) عيد نوروز را روز پيمان بندگي با خدا بستن و ظهور قائم آل محمد(ص) و ... مي‏شمرد10، تفسير مي‏شود و هم امتناع امام كاظم(ع) از جلوس در عيد نوروز روشن مي‏شود. «حُكِيَ اَنَّ المَنْصُور تَقَدَّمَ اِلي مُوسي بن‏جعفر(ع) بِالجُلُوس لِلتَّهنيةِ في يَوْمِ النّيروزِ وَ قَبْضِ ما يُحْمِلُ اِلَيه فقال انّي قد فتشت الاخبار عن جدي رسول اللّه‏(ص) فلم اجد لهذا العيد خبرا و انّه سنته الفرس و محاها الاسلام و معاذ اللّه‏ ان نحيي ما محاها الاسلام فقال المنصور انما نفعل ذلك سياسة للجند فسألتك باللّه‏ العظيم الا جلست فجلس».

نقل شده است كه منصور دوانيقي از حضرت موسي بن‏جعفر(ع) درخواست نمود تا در عيد نوروز به جاي او ديداركنندگان را پاسخ گويد و هدايا را تحويل بگيرد. حضرت كاظم(ع) در جواب فرمود: من در بررسي احاديث جدم ـ رسول خدا(ص) تأييدي نسبت به اين روز نديده‏ام و اين روز از سنت‏هاي ايرانيان است كه اسلام آن را باطل كرده است و مبادا روزي كه من زنده‏كننده رسم‏هايي باشم كه بوسيله اسلام از ميان رفته است. منصور گفت: ما اين موضوع را براي دلگرمي سربازان انجام مي‏دهيم و شما را به خدا قسم مي‏دهيم كه بپذيري، و حضرت پذيرفت.

3 ـ نكته ديگري كه در روايت امام كاظم(ع) قابل دقت است اينكه ممكن است ـ و به احتمال زياد ـ ردّ مشروعيت نوروز از سوي حضرت كاظم(ع) پوششي براي ردّ پيشنهاد حاكم ظالم و فرار از آثار و تبعات آن بوده است، چون تشكيلات نظامي ـ سياسي بني‏عباس در اختيار ايرانيان بود، و علاقه ايرانيان نسبت به اهل بيت نيز بر كسي پوشيده نبود، و منصور مي‏خواست با اين پيشنهاد، هم خود را به اهل بيت نزديك نشان دهد و هم آنان را همراه خود قلمداد كند. و با اين تحليل ممكن است قبول نهايي حضرت كاظم(ع) نيز براي جلوس عيد شبيه قبول ولايت عهدي مأمون از سوي حضرت علي بن‏موسي الرضا(ع) و از روي اجبار و اكراه باشد.

سلام و صلوات خداوند بر محمد و اهل بيت كرام او و نفرين قهار منتقم بر دشمنان و ظالمان آنان در هر شب و روز عيد تايوم وعيد باد.آمين رب العالمين.

1 ـ براي اين كلمه معادلي در فارسي نيافتيم و در انگليسي مي‏توان كلمه: FEAST را معادل آن به حساب آورد.

2 ـ روح‏البيان ذيل آيه: 114 سوره مائده.

3 ـ كشف‏الاسرار، ج 3: 273.

4 ـ الميزان، ج 6: 235.

5 ـ همان، ج 12، 18.

6 ـ صحيفه نور، ج 18، ص 259 ـ 260، پيام نوروزي سال 1363 با تلخيص و تصرف.

7 ـ فروع كافي، ج 4: 149.

8 ـ روضه كافي، ج 8: 115.

9 ـ اقبال الاعمال، ص 464.

10 ـ بحارالانوار، ج 59: 92.

11 ـ مناقب شهرآشوب، ج 4: 319.