اهمیت و آثار آینده نگری

انسان ها و حوادثی که در اطراف آن ها رخ می دهد، با زمان معنا و مفهوم پیدا می کند. براین اساس، انسان ها و رخداد های اطراف آن ها به ابعاد گذشته، حال و آینده قابل انجام هستند. آینده انسان قابل دسترسی نیست؛ امّا می توان با بررسی گذشته و تلفیق آن با زمان حال، نمای کوچکی از آینده را پیش خود ترسیم کرد. بر همین اساس ادیان آسمانی با دست مایه قرار دادن توان انسان ها، اولاً؛ آن ها را به آینده خوش بین کرده یعنی آینده تاریخ بشر را مثبت و آفتابی ارزیابی نموده اند. ثانیاً؛ با آموزه های وحیانی به کیفیت رخداد آینده و ظهور منجی و تشکیل حکومت جهانی توسط او و همچنین به گسترش رفاه، آسایش، معنویات و در یک کلام گسترش عدالت به معنای واقعی در همه ابعاد زندگی انسان ها اعم از فردی و اجتماعی، پرداخته اند.

آینده نگری در تعالیم اسلام از جایگاه والایی برخوردار است. قرآن مجید به پیروان خود توصیه می كند كه عاقبت اندیش باشند و فریفته منافع زود گذر دنیا نشوند، بلكه آخرت را در نظر داشته باشند، و به گونه ای عمل كنند كه در آخرت سعادتمند گردند.(1) امام علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه در موارد بسیاری از جمله در خطبه 113 به این موضوع اشاره كرده است. آن حضرت در سخن دیگری آینده نگری را از ویژگی های افراد با ایمان معرفی كرده و می فرماید: «المؤمنون هم الذین عرفوا ما أمامهم؛مؤمنان كسانی هستند كه آینده خویش را می شناسند.»(2) وضعیت آینده هر انسانی وابسته به كارهایی است كه امروز انجام می دهد. از این رو لازم است در آغاز هر كاری نتیجه آن را بسنجد و میزان تأثیر آن را در سرنوشت خویش باز شناسد و اگر فایده ای به حالش ندارد انجام ندهد و هرگز بدون تأمل و دقت دست به كاری نزند. امام علی علیه السلام فرمود: « من تورط فی الأمور بغیر نظر فی العواقب فقد تعرض للنوائب؛ كسی كه بدون تدبر و پایان اندیشی در كارها وارد شود، خود را در معرض بلاها و مصیبت ها افكنده است.»(3) نظامی در این باره خوب سروده است:

در سر كاری كه در آیی نخست

رخنه بیرون شدنش كن درست

تا نكنی جای قدم استوار

پای منه در طلب هیچ كار(4)

ناصر خسرو نیز چنین سروده است:

دو روزه عمر در دنیای فانی

نكو كن خوی و خلق و زندگانی

به هر كاری سر رشته نگه دار

عنان یكبارگی از دست مگذار

امام علی علیه السلام ضمن وصیت به فرزندش محمد حنیفه می فرماید: كسی كه از اندیشه دیگران [با مشورت آنان] استقبال كند، موارد خطا را می شناسد و كسی كه بدون تدبر و پایان اندیشی در كارها وارد شود، خود را در معرض بلا و مصیبت های سخت قرار داده است و پایان اندیشی پیش از انجام كار تو را از پشیمانی مصون می دارد.(5) همان طوری كه آینده نگری در امور معنوی و اخلاقی برای انسان فایده دارد، در كارهای مربوط به دنیا نیز مفید است و بدون آن ممكن است آسیب های زیادی در زندگی دامن گیر انسان شود. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: «حسن التدبیر یُنمی قلیل المال و سوءالتدبیر یفنی كثیره؛ تدبیر درست، مال كم را می افزاید و تدبیر نا درست، مال زیاد را كم می كند.»

و نیز فرمود: «آفه المعاش سوءالتدبیر؛ عدم عاقبت اندیشی، آفت زندگی است.‌»

و در سخنی دیگر فرمود:« سوءالتدبیر مفتاح الفقر؛ تدبیر غلط در زندگی، كلید فقر است.»(6) از این رو پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله تأكید فراوان داشت كه پیروانش در آغاز هر كاری مآل و فرجام آن را بررسی كنند.امام صادق علیه السلام نقل می كند كه مردی به حضور پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله شرفیاب شد و درخواست كرد كه به او سفارشی كند. حضرت پرسید: آیا سفارش پذیر هستی كه به تو سفارش كنم؟ آن مرد جواب داد: آری. آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «فانّی أوصیك اذا أنت هممت بامر فتدبر عاقبته، فان یك رشداً فامضه وان غیاً فانته عنه؛ به تو سفارش می كنم هر وقت تصمیم بر كاری گرفتی، به پایان آن بیندیش؛ اگر آن را درست و مطابق مصلحت دیدی انجام بده و اگر نا درست و گم راه كننده بود از انجام دادن آن خودداری كن.»

واژه تدبیر كه زیاد در روایات به آن تأكید شده است، به معنای این است كه انسان ببیند پایان كار و حركتش چه نتیجه ای دارد و به كجا منتهی می شود.

به طور كلی آینده نگری و تدبیر، لازمه مدیریت انسان در امور فردی و اجتماعی است و بدون آن در زندگی كامیاب و موفق نخواهد شد، زیرا آدمی در طول زندگی به ویژه در جوانی همواره با مسائلی مواجه است كه نیاز به اندیشه و تدبر و پایان نگری دارد؛ مانند انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب شغل، انتخاب همسر، انتخاب محل سكونت و ده ها مسائل دیگر كه هر یك برای جوانان یك امر حیاتی و سرنوشت ساز است. از این رو هم خود جوانان باید به فكر آینده خویش باشند و هم مربیان لایق آنان را متوجه مسئولیت خطیرشان كرده وبه آینده نگری تشویق كنند.

پیشوایان دینی ما نیز این روش را به كار می بستند و خطاب به نوجوانان آنان را به كسب دانش به منظور كسب کمال و موقعیت های آینده تشویق می كردند. علی علیه السلام در این باره می فرمود: «من لم یتعلم فی الصغر لم یتقدم فی الكبر؛ كسی كه در كودكی دانش نیاموزد در بزرگی از دیگران تقدم و پیشی نخواهد گرفت.»

امام حسن مجتبی علیه السلام نیز به فرزندان خود و فرزندان برادرش می فرمود: «انكم صغار قوم و یوشك ان تكونوا كبار قوم آخرین فتعلّموا العلم فمن لم یستطع منكم أن یحفظه فلیكتبه و لیضعه فی بیته؛ شما كودكان اجتماع امروز، امید می رود از بزرگان جامعه فردا باشید. پس در فراگیری دانش بكوشید و هر كدام از شما هم قادر به حفظ آن نیستید، مطالب را بنویسید و در منزل نگه دارید.»

البته نباید آینده نگری را با ترس از آینده اشتباه گرفت، زیرا ترس بی جا از آینده، مایه نگرانی و ركود است؛ اما آینده نگری پذیرفتن واقعیت ها و برنامه ریزی برای موفقیت است.

پی نوشت ها :

1- ر.ك: اسراء (17) آیه18؛ قیامت(75) آیه 20؛ انسان(76) آیه27.

2- بحار الانوار، ج 78، ص25.

3- مستدرك الوسائل، ج2، ص380.

4- سفینه البحار، ج1، ص439.

5 وسائل الشیعه، ج11، ص223.

6- شرح غررالحكم و دررالكلم، ج3، ص387

فرآوری: محمدی

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منابع : سایت سازمان تبلیغات اسلامی

پایگاه حوزه