تشابه میان انسان و جن

به حسب ظاهر بلکه صریح این آیات جنّ هم موجودی مادّی و شریک انسان در تکلیف است و چه بسا بتوان استفاده کرد که انسان به طور کلّی از جنّ شریف‌تر است؛ پس در عالمی که ما می‌شناسیم بنا بر ظواهر قرآن و روایات انسان کامل‌ترین موجود است؛ لذا می‌گویند اشرف مخلوقات؛ البته همه انسان‌ها در یک سطح نیستند و بعضی از آن‌ها از حیوانات هم پست‌ترند: «أُوْلَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» (اعراف، 179) و بعضی به مرتبه‌ای می‌رسند که از ملائکه بالاتر می‌روند و لیاقتی پیدا می‌کنند که ملائکه بر آنان سجده کنند یا ملائکه خادم آن‌ها شوند، چه در این عالم چنانکه به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آ له) و ائمه اطهار(علیهم السلام) خدمت می‌کردند و چه در عالم دیگر؛ چنانکه ملائکه در بهشت به مؤمنان خدمت می‌کنند.

این خصیصه که انسان بتواند با اختیار خود آن قدر خود را پست کند که از حیوانات هم پست‌تر شود و آن قدر ترقّی کند که از ملائکه بالاتر رود؛‌ مخصوص موجودی است که در عالم مادّه زندگی می‌کند؛ یعنی باید در او تحول و تغییر پیدا شود، یا ترقّی کند یا انحطاط، قابل هر دو باشد.

  آیات قرآن در زمینه بیان آفرینش جهان و انسان، همه به یک تعبیر نیست؛ از جمله در مقام بیان هدف از آفرینش انسان و جنّ می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛  من جنّ و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند.» (الذاریات، 56)

این همراهی جنّ و انس، مؤید این است که این دو در تکلیف و اختیار مشترکند، نمی‌فرماید «وَما خَلَقَ الْمَلائِکَةَ» و می‌توان چنین برداشت کرد که با این که ملائکه عبادت می‌کنند؛ ولی عبادتی غیر از تکلیفی است که انسان و جنّ انجام می‌دهند و موجب تکامل ایشان می‌شود. تعبیر دیگر در مورد آفرینش مرگ و زندگی: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً...؛ خدا مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام نیکوکارترید.» (ملک، 2)

در این‌جا باز هدف از خلقت (خلقت مرگ و زندگی انسان یا مطلق جهان) آزمایش انسان است: «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ ...» مشابه این مضمون درباره آفرینش موجودات زمینی وجود دارد: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الأَرْضِ زِینَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا؛  آنچه را روی زمین است، زینت زمین قرار دادیم تا شما انسان‌ها را بیازماییم که کدام یک نیکوکارترید.» (کهف، 7)

در آیه قبل، اصل زمین و آسمان را می‌فرمود، در این‌جا محصولات زمین و موجودات زمینی را ذکر می‌کند؛ مثل درختان و باغات و حیوانات و ... . زینت، چیزی است که موجب زیبایی چیز دیگر شود. زمین صرف‌نظر از گیاهان و حیوانات، چندان جذّابیتی ندارد، روح انسان را به خود جذب نمی‌کند؛ اما این مخلوقات گوناگون روی زمین توجه انسان را جلب می‌کند، چرا این‌ها را خلق کردیم؟ تا شما را بیازماییم؛ پس خلق این‌ها، مقدّمه‌ای است که انسان به مرحله آزمایش درآید، جاذبه‌ها او را به طرف خود بکشند تا یک‌طرف را انتخاب کند.

اگر این‌ها نباشد، آزمایشگاه ناقص خواهد بود، زمینْ آزمایشگاهِ انسان است، در صورتی قابل استفاده کامل است که همه گونه وسیله آزمایش فراهم باشد.

خدا این کارها را کرده است تا انسان‌ها را بیازماید که به چه چیز جذب می‌شوند: خدا یا دنیا.

«مِنْکُم مَّن یُرِیدُ الدُّنْیَا وَمِنْکُم مَّن یُرِیدُ الآخِرَةَ؛ بعضی از شما، خواهان دنیا بودند و بعضی خواهان آخرت.» (آل‌عمران، 152)

آیه دیگر: «وَلاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ ...؛ آن‌ها همواره مختلفند، مگر کسی را که پروردگارت رحم کند! و برای همین (پذیرش رحمت) آن‌ها را آفرید.» (هود، 119 ـ 118)

در قیامت فرصتی برای بازگشت نیست !

باز به نحوی از آیات استفاده می‌شود که وقتی انسان وارد عالم آخرت شد، امکان تدارک گذشته نیست و آن‌ها که آرزو می‌کنند که گذشته‌های تاریکشان را جبران کنند، تقاضایشان این است که به دنیا برگردند؛ زیرا برایشان روشن است که آن‌جا جای تدارک نیست: «رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ» . (سجده، 12)

نمی‌گویند مهلت بدهید همان جا کار شایسته بکنیم، می‌دانند آن نشئه، نشئه اختیار نیست، آنجا دوراهی نیست، حرکت به سوی بهشت و جهنم قهری و بدون انحراف است؛ لذا می‌گویند ما را به عالم اختیار برگردانید که دوراهی وجود داشته باشد؛ پس آن تکاملی که در اثر اعمال اختیاری حاصل می‌شود منحصر به این عالم است: «وَاِنَّ الْیوْمَ عَمَلٌ وَلا حِسابَ وَغَداً حِسابٌ وَلا عَمَلَ» اگر کسانی در آن‌جا هم عبادت می‌کنند، از سنخ عبادت ملائکه است، عبادت برای نتایج و به عنوان تکلیف نیست.

به هر حال آن عملی که موجب تکامل و یا موجب انحطاط می‌شود، عمل اختیاری در این عالم است این نوع اختیار در آن عالم نیست؛ لذا بساط تکلیف هم در آن‌جا برچیده می‌شود؛ پس این عالم جای آزمایش و جای تکلیف است.

بخش قرآن تبیان

منابع :

ایکنا

معارف قرآن دانشگاه امام خمینی(ره) قم