گردش نظام هستى، بر اساس حكمت الهى

حاكمیت و مالكیت هر دو جهان از آن او است ، هر نعمتى ، هر موهبتى ، هر فایده و بركتى ، و هر خلقت موزون و شگرف و عجیبى ، همه تعلق به ذات پاك او دارد ، و به همین دلیل" حمد" كه حقیقتش ستایش بخاطر" كارهاى نیك اختیارى" است همه به او باز مى‏گردد ، و اگر مخلوقاتى نیز شایسته حمد و ستایشند آنها نیز پرتوى از وجود او و شعاعى از افعال و صفات او هستند .

سیماى سوره‏ى سبأ

این سوره در مكّه نازل شده و پنجاه و چهار آیه دارد . به مناسبت سرگذشت قوم سبأ كه در این سوره بیان شده ، «سبأ» نام گرفته و همانند دیگر سوره‏هاى مكّى ، بیشتر مباحث آن در مورد مسائل اعتقادى و خصوصاً مبدأ و معاد است .

البتّه در ضمن داستان حضرت سلیمان و برخورد او با قوم سبأ ، به گوشه‏اى از نعمت‏هاى الهى و سرنوشت شاكران و كافران اشاره شده است .

محتواى سوره سبأ

بیشترین بحث این سوره روى بیان معارف اسلامى و ریشه‏هاى اعتقادى مخصوصاً " مبدء" و " معاد" و" نبوت" دور مى‏زند ، چرا كه مسلمانان در دوران مكه مى‏بایست از نظر عقائد ساخته مى‏شدند ، و براى پرداختن به فروع و تشكیل حكومت اسلامى و پیاده كردن تمام برنامه‏هاى اسلامى ، آماده مى‏گردیدند .

به طور كلى باید گفت محتواى این سوره ناظر به پنج مطلب است :

1- " مساله توحید" و قسمتى از نشانه‏هاى خداوند در عالم هستى ، و صفات پاك او از جمله" توحید" ،" ربوبیت" و" الوهیت".

2- " مسأله معاد" كه از همه مسائل در این سوره بیشتر مطرح شده ، از طرق مختلف درباره آن بحثهاى گوناگونى عنوان گردیده .

3- " مسأله نبوت انبیاى پیشین و مخصوصاً پیامبر اسلام" و پاسخ به بهانه جوییهاى دشمنان در باره او، و بیان پاره‏اى از معجزات انبیاء سلف .

4- بیان بخشى از نعمتهاى بزرگ خدا و سرنوشت شكرگزاران و كفران كنندگان ، ضمن بیان گوشه‏اى از زندگى سلیمان و قوم سبا.

5- دعوت به تفكر و اندیشه و ایمان و عمل صالح و تأثیر این عوامل در سعادت و نیكبختى بشر، و مجموعاً برنامه جامعى را براى تربیت جستجوگران حق تشكیل مى‏دهد .

*فضیلت این سوره‏

در روایات اسلامى در باره اهمیت این سوره و تلاوت آن تعبیرات جالبى دیده مى‏شود:

از جمله در حدیثى از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) چنین مى‏خوانیم : « من قرا سورة سبا لم یبق نبى و لا رسول الا كان له یوم القیامة رفیقا و مصافحا :كسى كه سوره " سبا " را بخواند ، در قیامت تمام انبیاء و رسولان رفیق و همنشین او خواهند بود ، و همگى با او مصافحه مى‏كنند .» (مجمع البیان ، آغاز سوره" سبا" ، جلد 8 ، صفحه 375)

در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل شده است :

«من قرء الحمدین جمیعا، سبأ و فاطر، فى لیلة لم یزل لیلته فى حفظ اللَّه تعالى و كلائه، فان قرأهما فى نهاره لم یصبه فى نهاره مكروه، و اعطى من خیر الدنیا و خیر الآخرة ما لم یخطر على قلبه و لم یبلغ مناه :كسى كه دو سوره‏اى را كه با حمد آغاز مى‏شود (سوره سبا و فاطر) در یك شب بخواند ، تمام آن شب را در حفظ و حراست الهى خواهد بود ، و اگر آن دو را در روز بخواند هیچ مكروهى به او نمى‏رسد ، و آن قدر از خیر دنیا و آخرت به او داده مى‏شود كه هرگز به قلبش خطور نكرده ، و فكر و آرزویش به آن نرسیده است !» (مجمع البیان ، آغاز سوره" سبأ" ، جلد 8 ، صفحه 375)

همانگونه كه در مقالات قبلی هم اشاره كردیم مسلماً این پاداشهاى عظیم نصیب كسانى نمى‏شود كه تنها به خواندن و لقلقه زبان قناعت كنند ، بلكه خواندن باید مقدمه‏اى باشد براى اندیشیدن كه آن نیز انگیزه عمل است .

مثلاً كسى كه این سوره را مى‏خواند از این نكته با خبر مى‏شود كه " قوم سبا " بر اثر كفران نعمتهاى بى حساب الهى چنان زندگانیشان در هم كوبیده شد كه عبرت همگان گشتند و سرنوشت آنها ضرب المثلى براى جهانیان شد ، چنین انسانى به شكر نعمت ، شكرى آمیخته با جنبه‏هاى عملى مى‏پردازد ، و شاكران نعمت خداوند در حفظ و امان او خواهند بود .

* چگونگى حمد خدا

« الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَكِیمُ الْخَبِیرُ : ستایش مخصوص خدایى است كه آن چه در آسمان‏ها و آن چه در زمین است مِلك اوست و در آخرت (نیز) حمد و ستایش تنها براى اوست و اوست حكیمِ آگاه.»(سبا ، 1)

پنج سوره از سوره‏هاى قرآن مجید با حمد پروردگار شروع مى‏شود كه در سه سوره آن حمد و ستایش خداوند بخاطر آفرینش آسمان و زمین و موجودات دیگر است ؛ (سوره سبا، سوره فاطر، و سوره انعام). و در یك سوره (سوره كهف) این حمد و ستایش بخاطر نزول قرآن بر قلب پاك پیامبر صلی الله علیه و آله مى‏باشد.

در حالى كه در سوره حمد تعبیر جامعى شده كه همه این امور را در بر مى‏گیرد :" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ".

به هر حال سخن در آغاز سوره" سبا" از حمد و سپاس خدا است بخاطر مالكیت و حاكمیت او در دنیا و آخرت .

این آیه مالكیّت مطلق و بى قید و شرط خداوند را بیان مى‏كند : «لَهُ ما فِی السَّماواتِ»

به این ترتیب حاكمیت و مالكیت هر دو جهان از آن او است ، هر نعمتى ، هر موهبتى ، هر فایده و بركتى ، و هر خلقت موزون و شگرف و عجیبى ، همه تعلق به ذات پاك او دارد ، و به همین دلیل" حمد" كه حقیقتش ستایش بخاطر" كارهاى نیك اختیارى" است همه به او باز مى‏گردد، و اگر مخلوقاتى نیز شایسته حمد و ستایشند آنها نیز پرتوى از وجود او و شعاعى از افعال و صفات او هستند .

بنا بر این هر كس در این عالم مدح و ستایشى از چیزى كند این حمد و ستایش سرانجام به ذات پاك او بر مى‏گردد ، و به گفته شاعر:

ستایش مخصوص خدایى است كه آن چه در آسمان‏ها و آن چه در زمین است مِلك اوست و در آخرت (نیز) حمد و ستایش تنها براى اوست و اوست حكیمِ آگاه

و در پایان آیه مى‏افزاید : " او حكیم و خبیر است" : (وَ هُوَ الْحَكِیمُ الْخَبِیرُ).

بر اساس حكمت بالغه اوست كه این نظام عجیب بر جهان حكومت مى‏كند، و بر اساس علم و آگاهى اوست كه هر چیز به جاى خود قرار گرفته، و هر موجودى آنچه را كه نیاز دارد در اختیار دارد .

فخر رازى مى‏گوید : علمى كه به عمل متّصل باشد حكمت است و به كسى كه عواقب و اسرار امور را بداند خبیر گویند . (تفسیر كبیر فخر رازى)

پیام‏های آیه :

1ـ چگونگى حمد خدا را از خدا بیاموزیم . «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی» ...

2ـ ستایش‏ها باید در برابر كمال و قدرت و مالكیّت و آگاهى و حكمت باشد .«الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ» ...

3ـ در دنیا غیر خداوند نیز ستایش مى‏شود ، ولى در آخرت ستایش مخصوص اوست . «وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ»

4ـ ستایش او در حصار زمان و شرایط خاصى نیست . «وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ» بهشتیان مى‏گویند : «وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»  (یونس، 10)

5ـ مالكیّت الهى ، هم گسترده است ، هم حكیمانه و هم آگاهانه . «لَهُ ما فِی السَّماواتِ ... هُوَ الْحَكِیمُ الْخَبِیرُ»

6ـ گردش نظام هستى در دنیا و آخرت ، بر اساس حكمت الهى است . «لَهُ ما فِی السَّماواتِ ... وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَكِیمُ»

آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان

منابع:

1- تفسیر نور، ج9

2- تفسیر نمونه ، ج18

3- تفسیر كبیر فخر رازى