اولین مدرسه ایران

دارالفنون،ناخودآگاه ذهن همگان را به سوی بزرگمردی مصلح ازاین سرزمین معطوف می نماید كه در زمانه غارت این ملك و ملت ازسوی بیگانگان در لوای سلاطین قاجار با اندیشه بلند خود پایه های آموزش عالی را بنا نهاد و نتیجه آموخته هایش مدرسه ای شد كه دارالفنونش نامیدند.

میرزا تقی خان امیر كبیر كسی بود كه آكادمی و مدرسه های مختلف روسیه را دیده بود، از بنیادهای فرهنگی دنیای جدید خبر داشت و در كتاب جهان نمای جدید كه به ابتكار او و تحت نظر خودش ترجمه و تدوین شده بود، شرح دارالعلم های همه كشورهای غربی را در رشته های گوناگون علم و هنر با آمار شاگردان آنها، جمع آوری كرده بود.

مدرسه دارالفنون را كسی چون "او" می توانست بنا نهد كه تمام كوشش خود را به كار بست تا این جایگاه علمی جهت افزایش سطح دانش و آگاهی جوانان این دیار دایر شود.

آنچه زمینه ساز تاسیس مدرسه دارالفنون گردید، گسترش روابط و توجه دنیای غرب به مشرق زمین بود.

همزمانی سلطنت فتحعلی شاه قاجار با امپراطوری ناپلئون بناپارت در فرانسه موجب شد كه توجه غرب به سمت شرق جلب گردد. در پی این توجه، سلسله قاجار روابط خود را با غرب كه از دوره صفویه آغاز شده بود، گسترش داد. به گونه ای كه عباس میرزا نایب السلطنه و بعد از او محمدشاه، گروهی را برای كسب علم به اروپا عازم كردند.

افراد دانش آموخته پس از بازگشت از غرب در مناصب درباری گماشته می شدند كه متاسفانه برآیند بیرونی در جامعه نداشت و نتیجه تحصیل آنها در اختیار عموم قرار نمی گرفت، تا اینكه در زمان سلطنت ناصرالدین شاه و صدارت امیر كبیر این وضع نابسامان مورد توجه قرار گرفت.

*تاسیس و جذب نیروی متخصص

امیركبیر كه مردی اندیشمند و دنیا دیده بود تصمیم گرفت این وضع را سامان دهد و با این ایده فرمان داد تا در گوشه ای از ارگ شاهی تهران بنایی احداث شود تا محصلین اعزامی پس از بازگشت در آنجا اقدام به پرورش شاگردانی نمایند كه در جامعه مثمرثمر باشند.

این بنا همان مدرسه ای است كه با عنوان " دارالفنون" شهرت جهانی یافت. هدف از تاسیس این بنا، وجود مدرسه ای به سبك مدارس عالی اروپا در ایران بود.

بنای این مدرسه در اوائل 1266هـ.ق در قسمت شمال شرقی ارگ سلطنتی كه پیش از آن سربازخانه بود، دایر شد. نقشه آن توسط "میرزا رضا مهندس" دانش آموخته انگلستان در دوره عباس میرزا ترسیم شد و توسط "محمدتقی خان"، معمارباشی دولت، ساخته شد.

ساخت قسمت شرقی ساختمان دارالفنون تا اواخرسال بعد(1267) به پایان رسید و مورد بهره برداری قرار گرفت و ساخت مابقی آن یك سال و اندی به درازا كشید(اوایل1269).

امیر كبیر یك ماه بعد از آغاز ساخت مدرسه، "ژان داودخان" مترجم اول دولت را برای استخدام 6 معلم به اتریش فرستاد(شوال 1266 هـ.ق).

معلمین استخدامی در 6 رشته پیاده نظام، سواره نظام، توپخانه، طب و جراحی، علم مهندسی و معادن تبحر داشتند.

از آنجایی كه امیر كبیر معتقد بود معلمان خارجی حق مداخله در امور سیاسی مملكت را ندارند و می بایست صرفا به كار تدریس بپردازند، با استخدام معلمین روسی و انگلیسی و فرانسوی مخالف بود و بیشتر تمایل داشت معلمینی را از اتریش، ‌كه در امور داخلی ایران دخالت نمی كنند، استخدام نماید.

بعد از مدتی امیركبیر، یك نفر داروساز جهت تعلیم فیزیك، داروسازی و كیمیای فرنگی(شیمی) و دو نفر معدنچی به گروه مذكور اضافه كرد.

ژان داودخان با هر معلم، قرارنامه جداگانه‌ای در 12 شوال 1267(10/اوت 1851)امضاء نمود و مدت خدمت هر یك را پنج سال و حقوق سالانه هر كدام را حدود ششصد تومان معین نمود و برای مخارج رفت و آمد هر كدام نیز چهار صدتومان در نظر گرفت.

برخی از این معلمین دو روز بعد از عزل امیركبیر به ایران رسیدند .عزل امیر كبیر علاوه بر تبعات منفی در زمینه های مختلف اجتماعی - سیاسی ، در نحوه استقبال از معلمین نیز نمود پیدا كرد كه در این میان نظر یكی از آنها در خصوص چگونگی ورود معلمین به ایران گویای این مطلب می باشد.

دكتر پولاك در وضعیت معلمان اتریشی می‌نویسد: "ما در 24 نوامبر 1851 وارد تهران شدیم، پذیرایی سردی از ما نمودند. احدی به استقبال ما نیامد. اندكی بعد خبردار شدیم كه در این میانه اوضاع تغییر یافته و میرزاتقی خان مغضوب گردیده است".

امیركبیر برای تكمیل استادان و تنظیم برنامه درس های دارالفنون؛ از میان اتباع فرنگی كه در خدمت دولت بودند و هئیت مترجمان دولتی همچنین از ایرانیانی كه در فرنگستان درس خوانده بودند، تعدادی را برای تدریس و به عنوان مترجم معلمان خارجی برگزید كه از آن جمله می توان به افرادی چون سرهنگ مطراتسو ایتالیائی، دكتر شلیمر هلندی، ریشاردخان فرانسوی، آندره نمساوی، میرزاملكم اصفهانی، میرزامحسن، میرزاعبدالرسول، میرزا زكی علی‌آبادی، میرزاآقای تبریزی و محمدحسن خان قاجار اشاره كرد.

هنگامی كه امیركبیر مقدمات افتتاح دارالفنون را فراهم ساخت، "میرزامحمدعلی خان" وزیر امورخارجه وقت را كه با وضع اروپا آشنا بود به سمت ریاست آن مدرسه برگزید.

اگر چه در ابتدا قرار بود تعداد سی نفر شاگرد 14 تا 16 ساله را بپذیرند اما این عده در اولین سال افتتاح متجاوز از 100 نفر شدند.

مدتی از افتتاح مدرسه (یك ماه ونیم) نگذشته بود كه اولین رئیس مدرسه فوت كرد (18 ربیع‌الثانی 1268) و "عزیزخان آجودان باشی" به مقام ریاست مدرسه منصوب و "رضاقلی خان" نیز به عنوان ناظم مدرسه برگزیده شد.

*ساختار و شرایط حاكم بر دارالفنون

اگر چه مدرسه دارالفنون در ابتدا جزء تشكیلات دربار بود و معلمین با اجازه شاه عزل و نصب می‌شدند اما رئیس مدرسه با حمایت و زیرنظر شخص شاه در كلیه امور مدرسه استقلال كامل داشت.

به مدت چهار سال یكی از شاهزادگان و رجال درباری با حكم مستقیم شاه، عهده دار اداره مدرسه شده بود اما بعد از این مدت زیرنظر وزارت علوم قرار گرفت و "اعتضادالسلطنه" به عنوان وزیر علوم منصوب شد.

شاگردان شعبه‌های مختلف دارالفنون، لباس مخصوصی داشتند و با اجازه شاه به مدرسه راه می‌یافتند. سالی دو دست لباس تابستانی و زمستانی به رایگان دریافت می كردند، نهار را نیز به خرج مدرسه در آنجا می‌خوردند؛ همچنین مدرسه، طبیب مخصوص نیز برای درمان شاگردان گمارده بود.

علاوه بر این امتیازات، شاگردان كمك هزینه تحصیلی یا مقرری دریافت می‌كردند، حتی به شاگردان خوب انعام نیز داده می‌شد،كه این مقرری از سال 1276 هـ.ش به بعد قطع شد.

بودجه دارالفنون در سال تأسیس 7750 تومان بود( آن زمان یك لیره انگلیسی دو تومان ارزش داشت)، سال 1307 هـ.ق بودجه آن را 30000 تومان نوشته‌اند كه در این موقع یك لیره انگلیسی سه تومان ارزش داشت.

محل استقرار هر رشته تحصیلی، در مكان خاصی از ساختمان در نظر گرفته شد. رشته‌های درسی مدرسه دارالفنون و تعداد شاگردان آن در بدو تأسیس به قرار زیر بود:

رشته مهندسی 12 نفر، رشته طب و جراحی 20 نفر، رشته فیزیك و شیمی و داروسازی 7 نفر، رشته معدن شناسی 5 نفر، رشته توپخانه 26 نفر، رشته پیاده‌نظام 39 نفر، رشته سواره نظام 5 نفر.

لازم به یادآوری است كه علاوه بر دروس اساسی مدنظر، درس زبان خارجه اعم از فرانسوی، انگلیسی و روسی برای كلیه شاگردان اجباری بود.

سال 1307 هـ.ق كه "لرد كرزن" به ایران آمد، عده شاگردان را 387 نفر به قرار زیر ثبت كرد كه شامل رشته‌های سه گانه توپخانه، پیاده‌نظام و سواره نظام 75 نفر، رشته‌های مختلف علم و فن 140 نفر، رشته‌ زبان فرانسه 45 نفر، رشته زبان انگلیسی 37 نفر، رشته زبان روسی 10 نفر، رشته نقشه‌كشی (نقشه‌برداری) 80 نفر، می شد.

محصلین پس از پایان هر دوره تحصیلی و كسب موفقیت در آزمون آن رشته درسی جزو فارغ‌التحصیلان به شمار می رفتند و برای آن ها مراسم خاصی به عنوان جشن فارغ التحصیلی برگزار می كردند.

این جشن در هر رشته‌های درسی با مراسم خاصی برگزار می‌شد و شخص شاه فرمان یا همان دانشنامه فارغ‌التحصیلان را به آن ها می‌داد، كه با عنوان "سلام امتحان" شهرت داشت.

دانشنامه فارغ‌التحصیلان مدرسه شامل حكمی بود كه سه مطلب در آن اعم از فراغت از تحصیل، دریافت یك قطعه نشان طلا و تعیین شغل و حقوق گنجانده می‌شد.

با در نظر گرفتن تاریخ برگزاری اولین سلام امتحان در سال 1275 هـ.ق (1135 هـ.ش) می توان دوره مدرسه را برای رشته طب هفت سال دانست.

سازمان آموزشی دارالفنون نظیر سازمان دانشگاه ها عمل می كرد،اداره هر درس با یك نفر استاد به عنوان استادكرسی، یك یا چند نفر دانشیار با عنوان خلیفه كه سمت معاونت استاد را داشتند، انجام می شد. لازم به ذكر است كه استادان از میان اروپائی‌ها و خلیفه‌ها از میان فارغ‌التحصیلان مدرسه انتخاب می‌شدند.

*افول و تجدید حیات مجدد

اگر چه با عزل و كشته شدن امیركبیر به عنوان بنیانگذار دارالفنون، برنامه توسعه مدرسه راسا به دست او انجام نگرفت، اما آرزوی او محقق شد و مدرسه به تدریج به سوی تبدیل شدن به یك قدرت علمی و معنوی صعود كرد. در زمانی كه حدود 40 سال از فعالیت این مدرسه می‌گذشت اقدامات تند و افراطی افرادی مانند ملكم خان، ذهن شاه را نسبت به دارالفنون تیره كرد و موجب شد مدرسه رو به زوال رود در پایان پنجاهمین سال تأسیس مدرسه از این مؤسسه جز نام دارالفنون چیزی باقی نماند.

پس از انقلاب مشروطه، با ورود معلمین فرانسوی به ایران، اقدامات اساسی برای نجات این مركز علمی مجدداً آغاز گردید و برنامه نخستین معلمین اتریشی این مدرسه دنبال شد.

برنامه و آیین‌نامه تنظیمی آن ها حدود یك ماه و نیم پس از صدور فرمان مشروطیت (سال 1285 هـ.ش) در چاپخانه فارس به طبع رسید. در واقع این اقدام به موقع، دارالفنون را از سقوط حتمی نجات داد.

به موجب این آیین‌نامه، سال تحصیلی از شهریورماه هر سال آغاز و در خرداد ماه سال بعد پایان می‌یافت.

از محرم سال 1337 هـ.ق (آبان 1297 هـ.ش) رشته "طب" از دارلفنون جدا شد و به صورت مدرسه ای مستقل در آمد و دكتر "لقمان الدوله ادهم" به ریاست آن انتخاب شد.

قسمت "نظام" نیز در سال 1301 شمسی به عمارت امیریه متعلق به "كامران میرزا نایب السلطنه" منتقل گردید و این گونه رشته تحصیلی فوق نیز از مدرسه دارالفنون مجزا شد و به مرور به شكل دبیرستانی درآمد كه در آن بنیان تحصیلات جدید در ایران مدنظر قرار گرفت . این دبیرستان به منزله دانشگاه و مركز تعلیم علوم و فنون جدید و مورد نیاز ایران بود.

عاملی كه باعث شد تا میرزا تقی خان معروف به امیر كبیر به عنوان بنیانگذار دارالفنون اقدام به تاسیس این مركزعلمی نماید، در راستای ایجاد تحولات عمده فرهنگی در كشور و مبارزه با جهالت عامه بود.

امیركبیر بنیانی را پایه گذاری كرد كه تا سالیان سال در این دیار مثمرثمر واقع شد و آرزوی دیرینه او عملی گردید.

مرکز یادگیری سایت تبیان:  گردآوری و تنظیم: نوربخش