معجزه چیست؟

اصل نبوت(8)

دلایل نبوت خاصه

پیش از این به اثبات نبوت عامه پرداختیم و گفتیم اثبات نبوت عامه مقدمه ایست برای اثبات نبوت خاصه. برای پرداختن به بحث نبوت خاصه حضرت رسول اکرم(ص) مقدمتاً لازم بود به برخی خصوصیات فردی و نیز شرایط زمان بعثت اشاره نماییم. در مقالات پیشین به این مطالب اشاره ای اجمالی داشتیم و اکنون نوبت آن است که دلایل نبوت خاصه را بیان نماییم. یکی از دلایلی که برای اثبات ادعای یک نبی به آن اشاره می شود «معجزه» است.¹  در طول تاریخ، همیشه کسانی بوده اند که با انگیزه های گوناگون و به دروغ ادعای نبوت کرده تا بتوانند طرفدارانی را دور خود جمع کنند. بنابراین، باید بتوان از طریق برخی معیارها و ضوابط، پیامبران راستین الهی را از مدعیان دروغین نبوت، تشخیص داد. به نظر اندیشمندان مسلمان معجزه یکی از این ملاک هاست. در عمل نیز افراد معمولی از مدعیان نبوت طلب حجت و دلیل کرده اند؛

«قَالَتْ رُسُلُهُمْ اَفیِ اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّموَاتِ وَالارْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ اِلی اَجَل مُسَمًّی قَالُوا اِنْ اَنْتُمْ اِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا تُریدُون اَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونا بِسُلْطَان مُبین»

«پیامبرانشان گفتند مگر درباره خداوند ـ پدید آورنده آسمان ها و زمین ـ تردیدی هست؟ او شما را دعوت می کند تا پاره ای از گناهان شما را ببخشد و تا زمان معیّنی شما را مهلت می دهد. گفتند: شما جز بشری مثل ما نیستید، می خواهید ما را از آنچه پدرانمان می پرستیدند باز دارید. پس برای ما حجتی بیاورید.» (ابراهیم: 10)

«مَا اَنْتَ اِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنَا فَأْتِ بِآیَه اِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ» ؛ تو جز بشری مانند ما [بیش] نیستی. اگر راست می گویی معجزه ای بیاور. (شعراء:154)

و گاهی پیامبران با نشان دادن معجزات سعی کرده اند صدق بیانات خود را به اثبات برسانند. و حتی برخی از اقوام به این دلیل که طلب معجزه کردند ولی باز هم ایمان نیاوردند مورد غضب الهی قرار گرفتند:

«لَقَدْ اَهْلَکْنا القُرون مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَموا و جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالبَیِّنَاتِ وَ مَا کانَوُا لِیُؤمِنُوا...» 

قطعاً نسل های پیش از شما را هنگامی که ستم کردند، به هلاکت رساندیم و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند و بر آن نبودند که ایمان بیاورند... (یونس:13)

در این مقاله به این مسئله می پردازیم که معجزه چیست و آیا می تواند دلیلی برای اثبات نبوت یک نبی محسوب شود یا خیر.

معجزه چیست؟

تعاریف متفاوتی از چیستی و شرایط معجزه ارائه شده است که ذکر هم? آنها در این مجال نمی گنجد، اما اگر بخواهیم تعریفی از معجزه ارائه دهیم که تا اندازه ای تمام شرایط را در خود داشته باشد می توان گفت معجزه عبارت است از:

«کاری فوق طاقت بشری که به دست مدعی نبوّت، برای اثبات صدق مدعای خویش انجام می گیرد و مطابق با مدعای مدعی نبوّت و همراه با تحدّی است.»

البته باید توجه داشت که صدور معجزه از سوی پیامبران به اذن خداوند صورت می پذیرد؛ «...مَا کانَ لِرَسُول اَنْ یأْتِیَ بِآیَه اِلاّ بِاذْنِ اللَّهِ...» و به همین دلیل است که وقوع معجزه نشان از اراده آورنده آن دارد. معجزه به کار خارق العاده ای گفته می شود که مدعیان نبوت برای اثبات مدعای خود که ارتباط با عالم غیب و خدای عالم هستی بوده می آوردند و دیگران را نیز به مقابله و معارضه و آوردن مثل آن دعوت می کنند(تحدّی)، و چون کسی مانند آن را نمی تواند بیاورد و عاجز از انجام آن است بدان معجزه می گویند.

دلالت معجزه بر نبوت خاصه از منظر آیات و روایات

مسئله معجزه و دلالت آن بر نبوت خاصه، از آن مسائلی است که در کتب مربوط به اعتقادات بسیار مورد بحث و تدقیق فلسفی و کلامی قرار گرفته است. برخی (زکریّای رازی) دلالت آن بر نبوت خاصه را اقناعی و برخی (ابوحامد غزالی) برهانی دانسته اند. پیش از آن که وارد این مسئله شویم، مناسب دیدیم نظر قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام) را در اینباره بیان کنیم. در قرآن کریم به جای استفاده از کلمه «معجزه» از کلماتی مثل «آیه =نشانه»  یا «بیّنه=برهان» استفاده شده است:

«وَ رَسُولاً اِلی بَنی اِسْرَائیلَ أنّی قَد جِئْتُکُم بِآیَه مِنْ رَبِّکُم أنّی اَخْلُقُ لَکُم مِنَ الطِّینِ کَهَیَئهِ الطَّیرِ فَانَفْخُ فَیهِ فَیَکُونُ طَیراً بِاِذْنِ اللَّهِ...» ؛ و او را به عنوان [پیامبری به سوی بنی اسرائیل] می فرستد که به آنان بگوید: من از جانب پروردگارتان برایتان نشانه/معجزه آورده ام که از گل، مجسمه مرغی می سازم و بر آن می دمم تا به امر خدا، مرغی گردد. (آل عمران: 49)

«وَ اِلی ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحاً قَالَ یَا قَومِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَالَکُمْ مِنْ اِله غَیْرهُ قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ هَذِهِ نَاقَهُ اللَّهِ لکُمْ آیَه...» (اعراف:73) ؛

«اسْلُکَ یَدَکَ فی جَیبِکَ تَخْرج بَیْضَآءَ مِنْ غَیْرِ سُوء واضْمُمْ اِلَیکَ جَنَاحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِکَ بُرهَانَانِ مِنْ رَبِّکَ اِلی فِرعونَ واِنَّهُمْ کَانُوا قُوماً فَاسِقینَ»

«دست خود را در گریبانت ببر تا سپید بی گزند بیرون آید و ]برای رهایی[ از این هراس، بازویت را به خویشتن بچسبان. این دو برهان از جانب پروردگار توست که باید به سوی فرعون و سران] کشور [او]ببری[؛ زیرا آن ها همواره قومی نافرمانند» (قصص:32)

در آیات بالا ، از یک پیامبر نشانه ای خدایی خواسته شده، او برای اثبات صدق مدعای خویش در نبوّت نشانه آورده و از آنها به «آیه» تعبیر کرده است. در لسان روایات نیز از دلالت معجزه بر نبوت خاصه یاد شده است. به برخی از این روایات اشاره می کنیم: امام صادق(ع) در پاسخ از این سوال که چرا خداوند به پیامبران معجزه داده است، از معجزه به عنوان ملاک و معیار شناسایی راست و دروغ ذکر می کند:

«ابن بصیر: چرا خدای عزّوجل به پیامبران، اولیای خود و به شما معجزه داده است؟ حضرت فرمودند: «برای آنکه دلیلی بر صدق آورنده اش باشد و معجزه از نشانه های خداوند است که جز پیامبران و حجج او آن را در اختیار ندارند تا به این وسیله، راستگو از دروغگو شناخته شود.»

در روایت دیگری، امام حسن عسکری(ع) از پدر بزرگوارش نقل می کند که پیامبر در احتجاج با مشرکان، که می گفتند: چرا بشر پیامبر شده است، فرمودند:

«بله، خداوند بشری را فرستاده و معجزه نیز در اختیارش قرار داده است، چنان که انسان های معمولی، که از باطن دل هایشان خبر دارید، توانایی انجامش را ندارند. به این وسیله، به عجز خودتان در مقابل آنچه آورده اند، پی می برید. این همان معجزه وشهادت خداوندبه راستی اوست.(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار ، ح11، ص71)

همانطور که دیدیم، آیات و روایات دلالت معجزه بر نبوت خاصه را تایید می کنند. اما از آنجا که استناد به آیات و روایت معصومین مبتنی بر اثبات نبوت خاصه پیامبر(ص) است، لازم است با دلایل عقلی، دلالت معجزه بر نبوت پیامبر گرامی اسلام را مورد بررسی قرار دهیم. در مقاله بعدی، به این مطلب خواهیم پرداخت.

برای مطالعه بیشتر:

محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن (4 و 5): راه و راهنماشناسی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1386

ناصر مکارم شیرازی، اعتقاد ما: شرح فشرده ای از عقاید شیعه امامیه، انتشارات نسل جوان، 1387

جعفر سبحانی تبریزی، منشور عقاید امامیه: شرحی گویا و مستدل از عقاید شیعه اثنی عشری در یکصد و پنجاه اصل، انتشارات امام صادق (ع)، 1385

مرتضی، مطهری، نبوت، انتشارات صدرا، 1388

مرتضی، مطهری، ختم نبوت، انتشارات صدرا، 1388

1- لازم به تذکر است که صدور معجزه از سوی مدعی نبوّت تنها بر نبوّت او (نبوّت خاصّه) دلالت دارد ولی توانایی اثبات نبوت عامه را ندارد. به عبارت دیگر، معجزه نمی تواند ضرورت ارسال پیامبران از سوی خداوند را بطور کلی اثبات نماید. (عبداله جوادی آملی، وحی و نبوت، ص20)

منابع:

محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1388

عبداله جوادی آملی، وحی و نبوت، انتشارات اسراء، 1388