ماه رمضون بازم رسید (بخش اول)
 |
واژه «فرهنگ» در لغت نامه ها چنین تعریف می شود :علم و دانش ، مجموعه آداب و رسوم . مجموعه آداب و رسوم یك ملت و یا یك قوم از سرچشمه های گوناگونی نظیر باورهای ملی و یا دینی آن ملت منشأ می گیرد و گاه اعتقادات دینی در طول زمان با باورهای ملی آن ملت در هم آمیخته و پیوند ناگسستنی با آن ایجاد می كند. این آداب و رسوم گاه چنان درهم تنیده و آمیخته می شوند كه بازشناختن اصل و منشأ اولیه آن دشوار است . در این مقاله سعی برآن است كه تصویری از ماه مبارك رمضان در باورها و فرعنگ عامه مردم ارائه شود .این فریضه الهی كه نزد هر مسلمانی ارزشمند و واجب الاجراست با پاره ای از آداب و رسوم و یا باورها و خرده فرهنگ ها همراه شده و در هر استان و شهری چهره ی ویژه بدان بخشیده است . در كشور ما همه مسلمین ماه مبارك رمضان را روزه می دارند ولی در جای جای كشورمان روزه و ماه رمضان با آدابی همراه است كه ممكن است آن مراسم خاص را در جای دیگر نتوان یافت . این آداب را می توان در نحوه استقبال از این ماه عزیز ، نحوه برپایی آن ، آداب سحر و افطار ، اطعام دادن ، عبادات و مناجات مخصوص این ماه جستجو كرد. در این بخش به نحوه استقبال از ماه مبارك رمضان می پردازیم .
مردم بسیاری از نقاط كشورمان چنان به استقبال ماه رمضان می روند كه گویی میهمان عزیزی را استقبال می كنند، یا به انتظار بهترین و عزیزترین یار خویش اند. در زیر پاره ای از این آداب را نقل می كنیم :
در اغلب روستاها و شهرستان ها دیوار خانه ها كاهگلی یا گچی است. دیوارها را برای ماه رمضان كاهگل تازه می مالند یا با گچ و خاك مخصوصی سفید می كنند. در اصطهبانات فارس آنهایی كه دیوارخانه شان گچی است به وسیله پارچه ای كه بر سر چوب بلندی می بندند گرد و خاك دیوارها را می گیرند. دیوارهای كاهگلی را هم كاهگل می مالند تا دوده و رنگ تیره دیوار از بین برود.
در روستای شوقان جاجرم بجنورد دیوارها را با خاك مخصوصی كه از تپه ای در یك فرسخی شوقان می آورند سفید می كنند.
در روستای فرنق خمین دیوارهای خانه و اتاق ها به سبب وجود تنورهای زمینی سیاه و پوشیده از دوده می شود، مخصوصاً خانه های زمستانی. اهالی فرنق، سالی دو مرتبه خانه را سفید می كنند، یك مرتبه برای عید نوروز و یك مرتبه برای ماه رمضان. آنان برای سفید كردن دیوار خانه های دوده گرفته از نوعی گل معدنی كه نزدیك فرنق است و به گل سفید معروف است استفاده می كنند.
در فرنق، فرش و گلیم و جاجیم و لحاف ها را هم برای ماه رمضان می تكانند. پنبه و پشم متكا و لحاف را كه به آن " نالی " می گویند در می آورند و رویه آنها را می شویند و پشم و پنبه را تركه می زنند و دوباره توی رویه متكا و تشك می كنند و می دوزند.
برای ماه رمضان، نظافت به خانه ها محدود نمی شود و مساجد، تكیه ها،حسینیه ها، حجره ها، دكان ها و اماكن عمومی را نیز شامل می شود. در نظافت مساجد و تكایا مردم به خصوص جوانان شركت می كنند و این كار را ثواب می دانند. كف مساجد و تكایا را كه اغلب زیلو فرش است ، با به امانت گرفتن قالی و قالیچه از خانه های اطراف فرش می كنند. دیوارها را با پارچه های سبز و سیاه كه به آیات قرآن و روایات و اشعار مذهبی مزیّن شده است ، می پوشانند. سقف مساجد را با آیینه و شمعدان و چلچراغ و شاخه های سرو و كاج و شمشاد آذین می بندند.
در بسیاری از آبادی ها از جمله در قمصر كاشان، زنان نیز در نظافت مساجد و تكایا شركت می كنند و دسته جمعی به آب و جاروی مسجد و شستن ظرف ها و آماده ساختن وسایل پذیرایی برای ماه رمضان می پردازند.
در شهرك طالقان هم ده - دوازده روز مانده به ماه رمضان ، متولی یا خادم مسجد آبادی به بام می رود و جار می زند: "برای گِلكاری مسجد بیایید." روز بعد از هر خانه روستا ، یك زن یا دختر جوان برای گِلكاری به مسجد می روند. زنان با كمك هم تمام دیوارهای شبستان را سفید كرده و در و پنجره ها را تمیز می كنند.
ماه رمضان ماه روزه و عبادت است، به همین سبب در ماه رمضان كسب و كار از رونق می افتد و مردم هم سعی می كنند مایحتاج شان را قبل از ماه رمضان تهیه كنند. اغلب برنج یا پلو غذای اصلی مردم در ماه مبارك رمضان است. در میان حبوبات هم مصرف عدس بیش از سایر حبوبات است زیرا علاوه بر اینكه عدس از نظر غذایی كامل است مردم عقیده دارند عدس رقّت قلب می آورد و حبّ علی(ع) را زیاد می كند.
یزدی ها هم اصطلاحی دارند كه می گوید: «در ماه رمضان هر كس باید هفت من عدس بخورد.» نان جو هم در گذشته نان مصرفی اغلب مردم بود و تنها معدودی از خانواده های مرفه از نان گندم استفاده می كردند.برای ماه رمضان در شهرها و روستاها از جمله در یزد و آبادی های آن مثل دهشیر نان جو می پزند. زیرا عقیده دارند نان جو خوراك حضرت علی (ع) و ائمه اطهار بوده و آنان روزه را با نان جوی خشك افطار می كردند.
وجود خرما هم بر سر سفره افطار از واجبات است. خوردن خرما در اول افطار مستحب است و عقیده بر آن است كه خرما غذای حضرت علی (ع) هنگام افطار بوده و حضرت با نان جو و خرما افطار می كرده اند.
مراسم آشتی كنان قبل از ماه رمضان
یكی از رسوم پسندیده در ماه مبارك رمضان آشتی و ایجاد الفت بین افرادی است كه به سببی از یكدیگر كدورتی به دل دارند. این رسم پسندیده قبل از فرار رسیدن ماه رمضان از واجبات است و عقیده بر آن است كه اگر كسی روزه بگیرد در حالی كه از بستگان یا برادر دینی خود كدورتی به دل داشته باشد روزه اش مال شیطان است و قبول درگاه خداوند نیست. این رسم در همه شهرها و روستاها كم و بیش وجود دارد و تشریفات آن بسیار ساده است. اگر دو نفر از یكدیگر ناراحتی داشته باشند یا خودشان بدون مقدمه دست در گردن هم می اندازند و صورت یكدیگر را می بوسند یا یك ریش سفید و بزرگتر پا در میانی می كند و آنها را آشتی می دهد.
مردم معتقدند اگر بزرگتر گذشت كند و برای آشتی پیشقدم شود و به سوی كوچكتر برود، ثواب زیادی می برد. همچنین عقیده دارند چون ماه رمضان ماه خداست ، خداوند از آدم كینه به دل ، بدش می آید و روزه اش را كمتر ثواب می دهد. اگر كدورت بین دو مرد باشد یك ریش سفید پا در میانی می كند و اگر دو زن از یكدیگر ناراحتی داشته باشند یك عاقله زن همت می كند و آنها را آشتی می دهد. همچنین اگر در محلی مریضی باشد چند روز قبل از ماه رمضان همه اهالی به عیادتش می روند و هدایایی برایش می برند و او را به حق این ماه عزیز و پر بركت دعا می كنند تا حالش خوب شود.
در روستای آوانك طالقان بسیاری از مردم سه روز اول و وسط و آخر ماه های رجب و شعبان را روزه می گیرند و عقیده دارند با روزه ماه رمضان خداوند ثواب سه ماه روزه برای آنان ثبت می كند. هر كس این ایام را روزه بگیرد می گویند: "روزه سه ماهان" گرفته است. بعضی تنها سه روز آخر ماه شعبان را روزه می گیرند و به پیشواز ماه رمضان می روند.
در فرنق خمین عده ای یك روز و بعضی دو تا سه روز قبل از ماه رمضان روزه پیشوازی می گیرند. این روزه را روزه نذری گویند و از خدا حاجت می طلبند كه دردشان را دوا كند، مسافرشان را به سلامت از سفر بازگرداند، قرضشان را ادا كند، اولاد به آنها عطا كند، زیارت قبور ائمه علیه السلام را قسمت آنان كند، گناهانشان را بیامرزد و روزی بلند و حلال نصیب آنها بگرداند.
در رفسنجان اكثر مردم یك روز قبل از ماه رمضان روزه می گیرند و به پیشواز ماه رمضان می روند. وقتی دو نفر به هم می رسند اولی می گوید من پیشواز ماه رمضان رفته ام و آن طرف اگر موفق نشده باشد پیشواز برود می گوید: "خرم لنگ بود نتونستم برم پیشواز".
در یكی از مطالب رمضان مربوط به شهرستان یزد آمده است: پیشواز ماه رمضان برای بسیاری از مردم اهمیت زیاد دارد و عده بسیاری روز اول و دوشنبه اول و جمعه ها و روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم و روز آخر ماههای رجب و شعبان را روزه پیشوازی می روند. بعضی تنها روز آخر ماه شعبان را روزه می گیرند و به پیشواز ماه رمضان می روند.
در شهرهای گیلان از جمله در رشت و بندر انزلی به پیشواز رفتن ماه رمضان "پیشاشو" گویند و اكثر مردم پیشواز از ماه رمضان را مستحب می دانند و در این امر مصرّند.
دیگر آداب ماه مبارك رمضان كه شامل آداب و رسوم مربوط به افطاری ، ختم قرآن و باورهای مربوط به آن ، ایام شهادت مولای متقیان و مراسم شبهای احیا را در بخش های دیگر بررسی خواهیم كرد.
