شرح‌های زیارت جامعه
درباره ویژگی‌های انسان کامل مطالب فراوانی در قرآن مجید و روایات و ادعیه و زیارت‌ها و نیز در کتاب‌های کلامی و فلسفی و عرفان مطرح شده است. علت توجه زیاد به این موضوع، نقش و جایگاه خاص انسان کامل به عنوان خلیفه خدای سبحان است که هم در عالم تکوین مسئولیت خطیری دارد و هم در عالم تشریع، و از آنجا که هر فیض و عنایت الهی به واسطه و در پرتو او به سایر موجودات می‌رسد، لازم است که درباره ابعاد گوناگون وجودی وی مطالعات بیشتری ـ افزون بر آنچه در حال حاضر در دسترس است ـ صورت گیرد. پژوهش درباره انسان کامل فقط تحقیق علمی نیست، بلکه در عرصه عمل هم فواید بی‌شماری در بردارد.
یکی از کاربرد‌های آن ارتباط بهتر و صحیح‌تر با او برای نایل شدن به فیوضات الهی است که در قالب زیارت و توسل و یاری خواهی از ارواح مقدس و مطهر مطرح است. کاربرد دیگر آن در بحث شفاعت است و این که آیا در برزخ هم، شفاعت وجود دارد یا مختص به عالم قیامت است؟ و این که چند نوع شفاعت وجود دارد و حد و اندازه آن چیست؟ و مباحثی از این قبیل.
اشاره شد که درباره اوصاف انسان کامل در زیارت نامه‌ها هم سخن به میان آمده است. زیارت یا مأثور است یا غیر مأثور. زیارت غیر مأثور از سوی افرادی مثل عالمان دین برای گفتگو با زیارت شونده بیان شده است و زیارت مأثور جملاتی است که اهل بیت عصمت و طهارت آن را بیان فرموده‌اند.
زیارت مأثور از آن رو که از زبان مبارک و مطهر ولی الله مطلق صادر شده، ارزش و اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد؛ زیرا در سایه آن می‌توان به قدر منزلت و جایگاه زیارت شونده پی‌برد. نیز در پرتو آن با علوم و معارفی که افراد اندکی توانایی ابراز آن را دارند، آشنا می‌شویم؛ علوم و معارفی که می‌توان از آن به عنوان حجتی گویا در مباحث دقیق معرفت الله بهره‌مند شد.
زیارت جامعه
زیارت‌نامه‌هایی که تحت عنوان زیارت جامعه یاد شده‌اند، مضامینی‌اند که به وسیله آنها می‌توان همه ائمه هدی(علیهم‌‌السلام) را زیارت کرد. شاید علت دیگر این وجه نام‌گذاری، تصویر نسبتاً جامعی است که در این زیارت‌ها از ائمه(علیهم‌‌السلام) ارائه شده است.1
زیارت جامعه، زیارتی است که آن را شیخ طوسی در تهذیب و شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه نقل کرده‌اند. مرحوم مجلسی درباره آن می‌گوید: این زیارت بهترین زیارت جامعه از نظر متن و سند و فصیح‌ترین و بلیغ‌ترین آنهاست. پدر ایشان نیز در شرح من لایحضره الفقیه می‌گوید: این زیارت، بهترین زیارت و کامل‌ترین آنهاست و من همواره در پرتو آن به زیارت ائمه(علیهم‌‌السلام) در اعتاب مقدسه نایل می‌شدم.2
زیارت جامعـه، بسان سیل از کوهسار وجود هـادی امت، حضرت ابوالحسن ثالث، علی بن محمد نقی (علیه‌السلام) سرازیـر شده است و در آن در پوشش بیان فضائل انسان کامل، معارف عمیق توحیدی و ولایی، مطرح شده است. امام هادی (علیه‌السلام) در این زیارت، ائمه اطهار را با جلـوه‌های گـوناگـون مطـرح ساخته تا زائر، آنان را از زوایای مختلف تماشا کند و آنان را الگوی خود قرار دهد
شرح‌های زیارت جامعه
به علت محتوا و مضمون بی‌نظیر و معارف عرشی زیارت جامعه، شرح‌های ارزشمند و درخور توجهی بر آن نوشته شده است که در ذیل به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
1. شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، اثر مولا محمد تقی مجلسی (م1070) که در ضمن لوامع صاحبقرانی طرح شده است؛
2. شرح الزیارة الجامعه الکبیرة، اثر بهاءالدین سید محمد نائینی مختاری معاصر شیخ حر عاملی؛
3. الاعلام اللامعة فی شرح الجامعه، اثر سید محمد طباطبائی، جد سید مهدی بحرالعلوم؛
4. الانوار اللامعة فی شرح الجامعه، اثر سید عبدالله شبّر؛
5. شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، اثر شیخ احمد احسائی؛
6. الانوار الساطعة فی شرح زیارةالجامعة، اثر شیخ جواد کربلایی؛
7. شرح زیارت جامعة کبیره، اثر میرزا علی نقی طباطبائی؛
8 شرح زیارت جامعة کبیره، اثر میرزا محمد علی چهاردهی؛
9. شرح زیارت جامعة کبیره، اثر محمد هادی شیخ الاسلامی.3
10. یکی از شرح‌های زیبای این زیارت‌نامه، شرح فیلسوف و عارف معاصر ایت الله شیخ عبدالله جوادی آملی تحت عنوان «ادب فنای مقربان» است. با آنکه این شرح هنوز کامل نشده، ولی برخی از مجلّدات آن سه بار و برخی چهار بار تجدید چاپ شده است.4
به سبب ویژگی‌های شایان توجه و درخشانی که در این شرح وجود دارد، چکیده بسیار فشرده‌ای از بخش‌هایی از آن را ارائه می‌کنیم.
منشور امامت
زیارت جامعه، بسان سیل از کوهسار وجود هادی امت، حضرت ابوالحسن ثالث، علی بن محمد نقی (علیه‌السلام) سرازیر شده است و در آن در پوشش بیان فضائل انسان کامل، معارف عمیق توحیدی و ولایی، مطرح شده است.
امام هادی(علیه‌السلام) در این زیارت، ائمه اطهار را با جلوه‌های گوناگون مطرح ساخته تا زائر، آنان را از زوایای مختلف تماشا کند و آنان را الگوی خود قرار دهد.
در این زیارت، مهمان با انواع غذاهای امام شناسی، بزرگ داشته می‌شود. در واقع این بیانات عرشی امام علی النقی یک دوره امام شناسی است.
متن این عبارت‌ها به گونه‌ای است که صدور آن از غیر معصوم محال است؛ وانگهی مضامین آن با قرآن هماهنگ است و این، نکته‌ای است که پژوهشگر را از بحث سندی آن بی‌نیاز می‌سازد.
شخصی به نام موسی بن عبدالله نخعی به حضرت علی النقی(علیه‌السلام) عرض کرد: یابن رسول الله! مرا به زیارتی با بلاغت کامل آموزش ده که هر گاه در صدد بودم یکی از شما را زیارت کنم، از آن طریق باشد. آنگاه حجت علی الاطلاق خداوند متعال، امام هادی(علیه‌السلام) این زیارت را بیان فرمودند.
محمد اصغری نژاد
هدهدی، گروه دین و اندیشه تبیان
1- سیمای ائمه در شرح زیارت جامعة کبیره، علی نظامی، ج1،ص20،و21.
2- مفاتیح الجنان (زیارت دوم از زیارت‌های جامعه)
3- مقدمه سیمای ائمه(علیه‌السلام).
4- از این مجموعه تا کنون چهار جلد منتشر شده است.
