نماز دربردارنده كلمات قرآنی، حركات و سكنات بندگی، نمایش اوج خضوع، خشوع، تضرع، ابتهال، استغفار، دعا، توبه و همه اعمال صالحی است كه بنده می تواند در پیشگاه پروردگار و معبود خویش داشته باشد.
دراین میان برخی از شرایط زمانی و مكانی به این عمل، ویژگی های برتر می بخشد، چنان كه مساجد و از همه مهم تر مساجد چهارگانه و اوقات پنج گانه، به ویژه شب، سحرگاهان و شب قدر درماه رمضان، از اشرف مكان ها و زمان ها برای انجام این عمل عبادی است. نماز شب در شب قدر، مهم ترین عمل عبادی است كه اگر با تمام خصوصیات آن انجام گیرد، امید است نمازگزار درمقام محمود قرارگیرد.
جایگاه شب در زندگی بشر
شب، فاصله زمانی غروب خورشید تا طلوع فجر است. (المصباح، ج1-2، ص561 «اللیل») از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شب یكی از آیات بسیار مهم الهی است كه ارزش تفكر برای خداشناسی و هستی شناسی را داراست و در چنان جایگاه ارزشی است كه خداوند به این آیت و نشانه خویش سوگند می خورد تا عظمت شب درك شود. (انشقاق، آیه 16، تكویر، آیه 17؛ مجمع البیان، ج10-9، ص 677؛ الكشاف، ج4، ص711)
شب به عنوان یك آیت عظیم الهی فرصتی برای استراحت و آرامش، تفكر و تدبر است. در این میان بخشی از اوقات شب از برخی دیگر نیز ارزشمندتر است. شامگاهان، فرصتی مناسب برای سجده و خضوع (آل عمران، آیه 113، فرقان، آیه64، زمر آیه9) ذكر الهی (اعراف، آیه 205)، دعا و نیایش (اسراء، آیات 79 و 80؛ انعام، آیه 52؛ اعراف آیه205) و نیز حمد (روم، آیه18) و تسبیح خداوند از هر نقص و عیبی است. (آل عمران، آیه41؛ روم آیه17)
یكی از اوقات نمازهای واجب، شامگاهان و اوایل شب است. (هود، آیه114؛ اسراء، آیه78) خداوند شب را به تسخیر انسان درآورده تا رام انسان باشد. (ابراهیم، آیه33؛ نحل، آیه12).
با همه ارزشی كه شب برای انسان و رسیدن به كمالات و مقامات دارد، ولی دراین میان برخی از شب ها از شب های دیگر برتر است؛ چنانكه شب های دهگانه، شب هایی است كه خداوند توجه ویژه ای به آن دارد و بدان سوگندی خاص می خورد. (فجر، آیه2) از جمله شب های بافضیلت، شب های قدر است كه این شب ها در فضیلت از همه شب ها برتر و یك شب آن اگر درك شود برابر با هزارماه است. (قدر، آیات 2 و 3) از این رو خداوند شب قدر را شبی مبارك دانسته است. (دخان، آیه 3)
رسول خدا(ص) زمستان را بهار شب زنده داری می داند و این اوقات را به سبب طولانی بودن برای شب زنده داری مناسب تر می بیند، چرا كه فرصت بیشتری را به شخص می دهد تا تهجد داشته باشد. آن حضرت می فرماید: الشتاء ربیع المومن یطول فیه لیله فیستعین به علی قیامه و یقصر فیه نهاره فیستعین به علی صیامه؛ زمستان بهار مؤمن است، از شبهای طولانی اش برای شب زنده داری و از روزهای كوتاهش برای روزه داری بهره می گیرد. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 302، ح 3)
اهل ایمان شب را بسیار عزیز و گرامی می دارند و آن را فرصتی گرانبها و ارزشمند برای تفكر و تدبر در خلقت آسمان و رسیدن به حكمت و اهداف آفرینش و درك رستاخیز و معاد می دانند (بقره، آیه 164؛ آل عمران، آیه 190؛ نبا، آیات 2 تا 17) و می كوشند تا همه شب را به شب زنده داری بگذرانند؛ چرا كه می خواهند سیره و سلوك نبوی را به عنوان اسوه حسنه و الگوی برتر در پیش گیرند (احزاب، آیه 21)؛ زیرا اگر شب زنده داری برای آن حضرت(ص) واجب بوده برای مومنان مستحب است. (مزمل، آیه 20)
البته سیره پیامبران دیگر نیز این بوده است. از این رو خداوند میعاد خود را با حضرت موسی(ع) در شب قرار می دهد و ایشان به میعاد چهل شبانه می رود تا با خداوند خلوت كند و مناجات داشته باشد. (بقره، آیه 21؛ اعراف، آیه 142) پس هر كسی كه می خواهد با محبوب خویش مناجات خاص داشته باشد و به عبادت و بندگی خالصانه بپردازد و صفا یابد، شب هنگام بهترین زمان برای این كار است. (همان و نیز انعام، آیه 52؛ اسراء، آیه 79)
شبها، زمان ارتباط گیری مستقیم با خداوند و زمان دریافت وحی و نبوت است. (طه، آیات 10 تا 14؛ نمل، آیات 7 تا 9) پس انسان ها می بایست به علل گوناگون از جمله این امكان استثنایی نجوا و ارتباط باخداوند و رسیدن به مقامات و كمالات و نیز آرامش و سكونت و خواب (انعام، آیه 96؛ یونس، آیه 67؛ روم، آیه 23؛ نباء آیات 9 و 10) و قبض موقت روح و رفتن آن به ملكوت و نزد پروردگار (انعام، آیه 60) و امور دیگر، به عنوان یك نعمت بزرگ شكرگزار آن باشند. (فرقان، آیه 62؛ قصص، آیه 73)
البته دیگرانی نیز شب زنده داری می كنند، ولی این فرصت استثنایی را به تباهی می كشانند. خداوند در بیان خصوصیات مترفان و مرفهان بی درد می فرماید كه شب نشینی مرفهان مستكبر، با یاوه سرایی و بدگویی برضد قرآن و پیامبر(ص) و كارهای لغو و بیهوده دیگر سپری می شود و این فرصت را به تهدید علیه خود تبدیل می كنند. (مومنون، آیات 64 تا 67)
مفهوم تهجد
اصطلاح تهجد در فرهنگ قرآنی معنایی خاص دارد. تهجد در فرهنگ قرآن، به معنای بیدار شدن در شب برای نماز (ترتیب العین، ج 3، ص 1868) و ذكر خداست. (مجمع البیان، ج 5-6، ص 669)
خداوند به مومنان و مسلمانان توصیه می كند به هر مقدار ممكن، تهجد و شب زنده داری داشته باشند. از این رو تهجد برای مسلمانان یك امر مستحب دانسته شده است؛ (مزمل، آیه 20) زیرا تهجد و شب زنده داری آثار و بركات زیادی دارد كه ازجمله آنها رسیدن به مقام محمود است.
البته این عمل از عهده همه كس برنمی آید، چرا كه نیازمند صبر و شكیبایی بسیار (فرقان، آیات 64 و 75)، بیم و امید به خدا (سجده، آیات 15 و 16؛ زمر، آیه 9) و توجه به خدا و ربوبیت و پروردگاری اش است. (همان و نیز فرقان، آیه 64)
شرایط تهجد و شب زنده داری
در بیان كیفیت و چگونگی رسیدن به مفهوم تهجد قرآنی و شب زنده داری كمال بخش لازم است كه شرایط و آدابی فراهم آید وگرنه همانند شب زنده داری مترفان و مرفهان مستكبر بی ارزش و حتی ضدارزش خواهد شد.
از مهم ترین شرایط و آداب تحقق تهجد می توان به نیت و قصد خالصانه شب زنده دار اشاره كرد. متهجد كسی است كه برای اطاعت از امر هر چند مستحب خداوند بیدار می شود و می خواهد در طول شب تفكر و تدبر و تذكر و بندگی كند. (مزمل، آیه 20) پس برای رسیدن به این مقصد و مقصود، به تسبیح و تحمید خداوند (طه، آیه 130؛ سجده، آیات 15 و 16؛ انسان، آیه 26)، استغفار (آل عمران، آیه 17؛ ذاریات، آیات 15 تا 18؛ مزمل، آیه 20)، تلاوت قرآن به مقدار ممكن و در حد توان (مزمل، آیات 2 و 4 و 20)، دعا و نیایش (اسراء، آیات 79 و 80؛ سجده، آیات 15 و 16)، ذكر و یاد خدا (مزمل، آیات 2 و 8)، سجده (فرقان، آیه 64؛ انسان، آیه 26) و نماز (زمر، آیه 9 و آیات دیگر؛ و نیز مجمع البیان، ج 7-8، ص 517) مشغول می شود. البته وقت تهجد و بهترین زمان آن از نیمه شب شرعی است. لذا برای تهجد در مقدار دو سوم شب یا كمتر و یا نیمی از آن توصیه شده است. (مزمل، آیه 20)
آثار شب زنده داری و نماز شب
كسی كه تهجد كند و نماز شب را به جا آورد، به مقامات بالایی می رسد كه هر خردمندی آرزوی آن را دارد. انسان در شب می تواند با ارتباط گیری و اتصال به خدا، از الهامات و وحی الهی برخوردار شود؛ هر چند كه به مقام پیامبری و رسالت تشریعی نمی رسد. از این رو بر پیامبران و نیز پیامبر گرامی(ص) تهجد واجب بود تا امكان دریافت وحی با افزایش لطافت روحی و اتصال فراهم آید. (مزمل، آیه 20؛ و نیز مجمع البیان، ج 9-10، ص 570)
از دیگر آثار تهجد می توان به كسب حضور قلب (مزمل، آیه 6)، آرامش و رضایت (طه، آیه 130)، دستیابی به مقامات صالحان (آل عمران، آیات 113 و 114)، محسنان (ذاریات، آیات 16 و 17)، شفاعت از دیگران (طه، آیه 130؛ اسراء، آیه 79؛ و نیز مجمع البیان، ج 5-6، ص 671و نیز ج 7-8، ص 58) و مقام محمود و پسندیده (اسراء، آیه 79) اشاره كرد.
مقام محمود، مقامی است كه خداوند آن را ستوده و ارزشمند شمرده است. پس باید مقامی بسیار بلند باشد كه بیرون از دسترس هر كسی است و به سادگی هم به دست نمی آید و نیازمند تهجد با ویژگی ها و شرایط خاصی است.
می دانیم كه برای هر چیزی چند سطح می توان تعریف كرد؛ زیرا دارای مراتب و درجات است. به عنوان نمونه اخلاق پسندیده می تواند در دو سطح مثلا محاسن و مكارم تعریف شود. یا صراط حق می تواند صراط مستقیم یا صراط حمید باشد كه صراط حمید همان صراط مستقیم با یك درجه و مرتبه برتر است.
این مقام محمود نیز در میان مقاماتی چون مقام متقین، صالحین، محسنین و مانند آن از یك برجستگی بیشتری برخوردار است كه خداوند نیز آن را ستوده دانسته است.
برخی ها از این مقام به مقام شفاعتی یاد می كنند كه در یك درجه بالاتر در اوج و تمامیت قرار گرفته و این امكان را به شفاعت دهنده می بخشد تا هر چه می خواهد شفاعت كند تا راضی و خشنود شود. (طه، آیه 130؛ اسراء، آیه 79؛ و نیز مجمع البیان، ج66-5، ص 671 و نیز ج8-7، ص58)
پیامبر(ص) درباره آثار تهجد و نماز شب می فرماید: نماز شب، موجب رضایت پروردگار، دوستی فرشتگان، سنت پیامبران، نور معرفت، ریشه ایمان، آسایش بدن ها، مایه ناراحتی شیطان، سلاحی بر ضد دشمنان، مایه اجابت دعا، قبولی اعمال و بركت در روزی است. (ارشاد القلوب، ج1، ص191)
امام صادق(ع) نیز در بیان آثار شب زنده داری و نماز شب می فرماید: نماز شب، انسان را خوش سیما، خوش اخلاق و خوشبو می كند و روزی را زیاد و قرض را ادا می نماید و غم و اندوه را از بین می برد و چشم را نورانی می كند. (ثواب الاعمال، ص 42)
شب های قدر، زمان رسیدن به مقام محمود
(در میان شب ها، شب های ماه رمضان، در میان شب های ماه رمضان، شب قدر و در میان ساعات آن، سحرگاهانذاریات، آیه 18؛ آل عمران، آیه 17) و در میان مساجد، مساجد چهارگانه یعنی مسجدالحرام و مسجدالاقصی، مسجدالنبی(ص) و مسجد كوفه، بهترین زمان و مكان برای تهجد و احیاء و نماز شب است؛ زیرا هر عمل در شب های قدر خود به اندازه عبادت هزار ماه می ارزد و اگر همراه با دیگر كیفیات شود، این ارزش فزونی می یابد. به گونه ای كه انسان می تواند با ادراك شب قدر، ره صد ساله را یك شبه بپیماید و به مقام محمودی كه خداوند وعده داده نایل شود.
امام رضا(ع) درباره ارزش اعمال در ماه رمضان نسبت به دیگر ماه های سال می فرماید: من قرا فی شهر رمضان آیه من كتاب الله كان كمن ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ هر كس در ماه رمضان یك آیه از كتاب خدا را قرائت كند مثل این است كه در ماههای دیگر تمام قرآن را بخواند. (بحارالانوار ج39، ص346)
از امام صادق(ع) سؤال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ فرمود: كار نیك در آن شب از كار در هزار ماه كه در آنها شب قدر نباشد بهتر است. (وسائل الشیعه، ج7 ص256، ح2) در سیره عملی امامان(ع) این معنا بارها روایت شده كه ایشان شب های قدر تا بامدادان به عبادت می پرداختند تا این شب را ادراك كنند.
در سیره عملی امام باقر(ع) آمده كه ایشان در شب بیست و یكم و بیست و سوم ماه رمضان مشغول دعا می شد تا شب به سر آید و آنگاه كه شب به پایان می رسید نماز صبح را می خواند. (وسائل الشیعه، ج7، ص260، ح4)
بیدار بودن شب قدر و احیای آن با دعا و نماز و قرآن، مورد سفارش پیامبر و اهل بیت آن حضرت بوده است و در میان سه شب، بر شب بیست و سوم تأكید بیشتری داشته اند. چنان كه شخصی به نام جهنی از پیامبر پرسید: منزل ما از مدینه دور است، یك شب را معین كن تا به شهر بیایم. حضرت فرمود: شب بیست و سوم به مدینه داخل شو.
امام صادق(ع) در حالی كه بیمار بودند، خواستند كه شب بیست و سوم ایشان را به مسجد ببرند و حضرت زهرا(س) در این شب، با پاشیدن آب به صورت بچه ها، مانع خواب آنها می شدند. در روایات آمده است كه دهه آخر ماه رمضان، پیامبر بستر خواب خود را جمع می كرد و ده شب را احیا می داشت.
در حدیثی از پیامبر اكرم(ص) می خوانیم كه حضرت موسی(ع) به خدا عرض كرد: خدایا مقام قربت را خواهانم. پاسخ آمد: «قربی لمن استیقظ لیله القدر»، قرب من، در بیداری شب قدر است. عرضه داشت: پروردگارا، رحمتت را خواستارم. پاسخ آمد: «رحمتی لمن رحم المساكین لیله القدر»، رحمت من در ترحم بر مساكین در شب قدر است.
گفت: خدایا، جواز عبور از صراط می خواهم. پاسخ آمد: «ذلك لمن تصدق بصدقه لیله القدر»، رمز عبور از صراط، صدقه در شب قدر است. عرض كرد: خدایا بهشت و نعمت های آن را می طلبم. پاسخ آمد: « ذلك لمن سبح تسبیحه فی لیله القدر»، دستیابی به آن، در گرو تسبیح گفتن در شب قدر است.
عرضه داشت: پروردگارا، خواهان نجات از آتش دوزخم. پاسخ آمد: «ذلك لمن استغفر فی لیله القدر»، رمز نجات از دوزخ، استغفار در شب قدر است.
در پایان گفت: خدایا رضای تو را می طلبم. پاسخ آمد: «رضای لمن صلی ركعتین فی لیله القدر»، كسی مشمول رضای من است كه در شب قدر، نماز بگذارد. (تفسیر نور، قرائتی، سوره قدر)
بنابراین، شب های قدر در میان شب های سال یك استثناست كه درك آن برای همگان بسیار سخت و دشوار است. از این رو خداوند برای تشویق مومنان به اندیشه و درك حقیقت شب قدر خطاب به پیامبرش(ص) می فرماید: توچه دانی شب قدر چیست؟ سپس گوشه ای از ارزش شب قدر را در میان شب های سال بیان می كند و معلوم می دارد كه آن، زمان نگارش تقدیر هر چیزی بر جریده هستی است.
فلسفه نهان بودن شب قدر
به باور بسیاری از مفسران، بدان دلیل شب قدر در میان شب های سال یا ماه و یا در شب های ماه رمضان نهان داشته شده كه مردم كمال طلب و خداجو در تلاش برای عبادت و شب زنده داری و در پرتو آن، تزكیه جان و پاكسازی دل از زنگارهای گناه و كوشش برای آراستگی به ارزش ها و والایی ها به ره آورد ارزنده تر و موفقیت بیشتری برسند و بكوشند تا به امید درك آن شب گرانقدر، شب های بسیاری را با راز و نیاز سپری كنند.
این ظرافت در برنامه های دیگر نیز هست، برای نمونه خدای فرزانه در میان نمازها، «صلاه وسطی و نماز میانه» را نهان داشت تا از همه نمازها مراقبت بیشتر شود. در میان نام های خود، اسم اعظم را نهان داشت و ساعت اجابت دعا را در ساعت ها و خشم خود را در میان همه گناهان و نیز هنگامه فرا رسیدن مرگ را از انسان ها، تا بندگانش به موفقیت بیشتری در تقرب به خدا نایل آیند و از گناهان دوری جویند.
