کاراکترهای جنگ و کارایی سینما
درباره تصویر قهرمان های واقعی جنگ در سینما و تلویزیون به بهانه سالروز شهادت سید علی اندرزگو .
امروز سالروز شهادت سید علی اندرزگو است و اگر یادتان باشد فیلم تیرباران با بازی مجید مجیدی درباره او ساخته شده بود. اکنون که این مطلب را می خوانید چند ماهی است که فیلم ایستاده در غبار که به زندگی حاج احمد متوسلیان از فرمانده های مفقود شده جنگ می پردازد روی پرده است. فیلمی اثر گذار که تحسین همه را برانگیخته است و به قول رضا کیانیان باید به احترام او کلاه از سر برداشت. قبل تر هم در تلویزیون شاهد پخش سریال شوق پرواز بودیم که روایت زندگی شهید عباس بابایی بود.
تاکنون غالب آثاری که زندگی یک قهرمان جنگ و شخصیت های بزرگ معاصر را دستمایه روایت خود قرار داده اند از سوی مخاطب مورد توجه و استقبال قرار گرفته و این نشان می دهد که در ذیل سینمای دفاع مقدس آثاری که پرتره بوده و به زندگی یک شخصیت واقعی می پردازد از ظرفیت بالایی در جذب مخاطب برخوردارند. فیلم چ ابراهیم کیا که برشی از زندگی شهید چمران را به تصویر می کشد نیز مصداق دیگری برای گواهی این مدعاست.
واقعیت این است که بازنمایی تصویر قهرمان در آثار نمایشی بویژه در تلویزیون معمولا به دو شکل صورت می گیرد؛ یا این قهرمان ها مجازی بوده و محصول تخیل و رویاپردازی نویسنده و کارگردان هستند یا ریشه در واقعیت داشته و از دل تاریخ و جامعه بیرون می آیند. اگرچه سریال های تاریخی ممکن است یک موقعیت یا واقعه تاریخی را به تصویر بکشند، اما بدون شک فاقد قهرمان نیستند و گاه چند شخصیت تاریخی در مقام قهرمان قصه، درام را پیش می برند.
برخی از این سریال ها نیز مستقیما با محور قرار دادن یک شخصیت تاریخی دست به قهرمان سازی می زنند. البته در اینجا قهرمان نمایی مفهوم بهتری است تا قهرمان سازی و این دومی بیشتر در ارتباط با همان نوع اول فیلمسازی ها که قهرمان هایش از ذهن و خیال نویسنده بیرون می آید مصداق دارد. سریال مختارنامه در ذیل آثار تاریخی قرار می گیرد که شخصیت محور بوده و براساس قهرمانش و زندگی او روایت می شود. قهرمان های تاریخی مذهبی به واسطه تقدسی که از نظام اعتقادی و باورهای مردم می گیرد به یک اسطوره بدل می شوند که با هاله ای از تقدس در حافظه تماشاگر تثبیت می شوند.
شاید مختار به دلیل این که کمتر شناخته شده بود از این امتیاز برخوردار نبود و به واسطه همین سریال به اسطوره و قهرمان بدل شد. نزدیکی تاریخی و شمایل رفتاری قهرمان های معاصر با مخاطب با این ذهنیت همراه است که این شخصیت ها در همین نزدیکی و در همین زمانه می زیستند و به این درجه از مقام انسانی و اخلاقی دست یافتند و این موقعیتی است که می تواند برای آنها نیز تجربه شود.
سریال «سیمرغ» درباره زندگی خلبانان شهید شیرودی و کشوری به کارگردانی حسین قاسمی جامی، فیلم های «به کبودی یاس» و «شور شیرین» به کارگردانی جواد اردکانی درباره زندگی شهیدان برونسی وکاوه، نمونه هایی از آثار مذکور است که اینک با شوق پرواز و جاودانگی (درباره شهید تندگویان) تداوم یافته و ظاهرا سریال های دردست ساخت درباره سرداران و فرماندهان جنگ تحمیلی ادامه دارد.
البته قهرمان های ملی و معاصر صرفا به شخصیت های جنگ و دفاع مقدس محدود نمی شود و این رویکرد را می توان درباره شخصیت های علمی و فرهنگی نیز تعمیم داد که اتفاقا یک ضرورت رسانه ای اجتماعی است. امروزه درکشور ما شخصیت های شهیر و فاخری زندگی می کنند یا هم عصر و زمانه ما بوده اند که قصه زندگی آنها هم واجد جذابیت دراماتیکی است و هم جاذبه های تربیتی و اخلاقی دارد که بازنمایی آنها در قالب فیلم یا سریال هایی تلویزیونی می تواند علاوه بر این که به مضامین سریال سازی تنوع بیشتری ببخشد، نسل جوان تر را هم با این الگوهایی انسانی و علمی آشنا کند. موفقیت فیلم ایستاده در غبار بار دیگر شوق فیلمسازی درباره شهدا و قهرمان های واقعی جنگ را برانگیخته و خوشبختانه این ضرورت ها در حال شناسایی است و می تواند ظرفیت های تازه ای ازدرام را به فعلیت و شکوفایی برساند.
گاهی تصویر و تعریف کلیشه ای از جنگ باعث می شود بسیاری از افراد گمان کنند سینمای جنگ صرفا به توپ و تفنگ و آتش و خون ختم می شود، اما واقعیت این است که در بستر ژانر جنگی می توان قصه های متعددی را تعریف کرد و از مفاهیم گوناگونی سخن گفت.
یکی از مهم ترین ابعاد این بازنمایی در تصویرسازی از آدم های جنگ است. اصلا در سینمای دفاع مقدس ما لازم نیست به دنبال قهرمان سازی های سینمایی باشیم فقط کافی است تصویر آدم های جنگ و رزمندگان را چنان که بود به نمایش بگذاریم. آنها به شکل طبیعی واجد خصلت های قهرمان گونه بوده و نیاز به برجسته نمایی سینمایی ندارند. البته این به آن معنی نیست که نباید این شخصیت ها را دراماتیزه کرد.دراماتیک بودن با واقعی بودن منافاتی ندارد. ضمن این که بیش از اینها باید در مفهوم قهرمان در سینمای دفاع مقدس بازنگری کرده و آن را از معنای متعارفش در سینمای جنگ تفکیک کرد.قهرمان در سینمای جنگ ما بر ساخته فرهنگ و دین و ارزش های ایدئولوژیکی است که با رویکرد فیلمساز غربی نسبت به جنگ متفاوت است. در فرهنگ ما مفاهیمی مثل رشادت و ایثار و شهادت است که از یک رزمنده قهرمان می سازد، نه صرفا آرتیست بازی و مهارت های جنگی.تمایز این دو معنا در فهم نسبت جنگ و قهرمان بسیار حیاتی است. شناخت درست آدم هایی که در جنگ بودند و رفتارشناسی آنها می تواند به بازنمایی واقعگرایانه قهرمان واقعی در سینمای جنگ موثر باشد.
