خاطره بازی با سریال امام علی (ع)
حدود 25 سال پیش داود میرباقری برای اولین بار این جرات و جسارت را کرد و مجموعه تلویزیونی درباره امام علی (ع) ساخت که تا این لحظه هنوز کسی موفق نشده است، بار دیگر آن را تکرار کند.
سریال امام علی(ع) در زمان خود با موفقیت بسیاری همراه شد و به جرات می‌توان گفت، یکی از موفق‌ترین سریال‌های سه دهه اخیر تلویزیون است که همتایی برای خود ندارد.
سال 1370 داود میرباقری با نگارش فیلمنامه‌ای به نام "خاری در گلو" که اشاره به خطبه "شقشقیه" علی بن ابی طالب (ع) در نهج‌البللاغه دارد، به سازمان صداوسیما مراجعه کرد و با اعمال اصلاحیه‌های فراوان در نهایت سال 73 و با عنوان سریال امام علی (ع) ضبط این مجموعه تلویزیونی آغاز شد. 150 بازیگر اصلی و بیش از 5 هزار هنرور از نیروهای ارتش در مقابل دوربین مازیار پرتو رفتند. برای ایفای نقش‌های اصلی این سریال بازیگرانی چون داریوش ارجمند، مهدی فتحی، بهزاد فراهانی، محمدرضا شریفی‌نیا، پرویز پرستویی، سیروس گرجستانی، ویشکا آسایش، اصغر همت، اکبر عبدی، کریم اکبری مبارکه، کامران فیوضات، سیروس گرجستانی، سعید نیک‌پور، انوشیروان ارجمند، عنایت شفیعی، جواد خدادادی، عنایت بخشی، آتش تقی‌پور، جهانگیر فروهر، نادر رجب‌پور، عباس امیری، بهمن زرین‌پور، چنگیز وثوقی و باقر صحرارودی مقابل دوربین قرار گرفتند.
این مجموعه به تهیه‌کنندگی محمد بیگ‌زاده به پنج سال تنهایی و دوران خلافت و زندگی حضرت علی بن ابیطالب (ع) می‌پردازد و ساخت آن تا سال 75 ادامه داشت. از این مجموعه تلویزیونی نسخه سینمایی نیز تهیه شده است و عوامل پشت صحنه آن نیز همگی از شاخص‌ترین چهره‌های حرفه خود بودند. از جمله آهنگسازی سریال با فرهاد فخرالدینی، تدوین با مهرزاد مینویی و تصویربرداری با مازیار پرتو بوده و طراحی گریم درخشان عبدالله اسکندری در این سریال که اولین بار در سال 75 از شبکه یک سیما روی آنتن رفت، هنوز در یادها مانده است.
در واقع می‌توان گفت سریال امام علی (ع) از نخستین گام‌ها در عرصه سریال‌سازی تاریخی آن هم درباره اهل بیت بود و بالطبع واکنش‌ها نسبت به آن نیز زیاد بود. از جمله اینکه انتقاد می‌شد چرا شخصیت‌های منفی این سریال جذاب و پررنگ‌تر از شخصیت‌های مثبت آن است.
زمان ساخت "امام علی (ع)" به ویژه برای آثار تاریخی دشوار، صدابرداری سر صحنه رایج نبود و گویندگان مطرح به جای بازیگران اصلی سریال را دوبله کردند. مدیریت دوبلاژ با بهرام زند بود و منوچهر اسماعیلی و پرویز بهرام نیز از جمله دوبلوران مطرح این اثر بودند. با این حال مرحوم فتحی، بهزاد فراهانی و پرویز پرستویی از جمله بازیگرانی بودند که به جای خودشان صحبت کردند.
بازیگری که جان به جان آفرین تسلیم کرد
یک اتفاق عجیب و قابل توجه در این سریال مربوط به علی آزاد یکی از بازیگران قدیمی سینمای ایران است که پیش از انقلاب عمدتا در نقش‌های منفی بازی می‌کرد و در جریان ساخت سریال امام علی(ع)، به اصرار خود در این سریال نقشی می‌گیرد.
داوود میرباقری درباره بازی علی آزاد در سریال امام علی(ع) در گفتگویی توضیح داده است: حالتی منقلب داشت و خود را به شکلی وام‌دار علی بن ابیطالب می‌دانست. چهره رنگ پریده و دگرگونش که گویی تولدی دیگر را برای این بازیگر رقم می‌زد، دیگران را نیز به خود جلب کرده بود. در یکی از صحنه‌ها قرار شد علی آزاد در نقش ابن عباس داخل چادر امام علی(ع) بشود و بیرون آید. قبل از رفتن، او گفت: داوود، من از علی شرم دارم که به چادر او وارد شوم، نمی‌شود صحنه را عوض کنی و مثلا از کنار چادر بگذرم؟ گفتم نه. و او داخل چادر شد. منتظر بودیم که بازگردد، دقایقی گذشت، خبری نشد، او را صدا کردیم، خبری نبود. داخل چادر شدیم؛ علی آزاد داخل چادر جان‌به‌جان آفرین تسلیم کرده بود... و صحنه‌های باقیمانده را فرد دیگری به جای آن مرحوم بازی کرد.
ابن ملجم مرادی و دیوانگی
کریم اکبری مبارکه بازیگر نقش ابن ملجم مرادی در این سریال بود. او نیز درباره ایفای نقش در این سریال می‌گوید: فیلمبرداری این سریال و قسمت ضربت خوردن امام علی (ع) در ماه رمضان بود و من در لوکیشن خانه قطام بودم که آقای میرباقری به من گفت، کریم می‌خواهم ضربت خوردن را برای شب نوزدهم بگذارم تا در آن حس قرار بگیری. گفتم به قرآن اگر در آن شب بتوانم بازی کنم، دیوانه می‌شوم. گفت شوخی کردم و خندید و رفت. فیلمبرداری فاصله‌ای که من حمله میکنم تا جایی که ضربه می‌زنم دو ماه طول کشید.
قطام و اولین تجربه بازیگری
اما ویشکا آسایش که با بازی در نقش قطام در این سریال خوش درخشید و شاید بازیگر دیگری اگر این نقش را بازی می‌کرد، قطام تا این اندازه ماندگار نمی‌شد، درباره حضورش در این سریال اظهار کرد: هیچ‌کدام از نقش‌هایی که بازی کردم، جایگزین قُطام در سریال امام علی (ع) نمی‌شوند. برای شکل‌گیری این شخصیت که به بیست و چهار سال پیش برمی‌گردد، همه عناصر برای اولین بار برایم اتفاق می‌افتاد، از اولین خاطره بازیگری گرفته تا اولین باری که جلوی دوربین قرار گرفتم. همه و همه برایم طعم اولین را می‌داد که بسیار لذت بخش نیز بود و به همین دلیل نیز معتقدم یکی از بهترین نقش‌هایم و البته خاطرات خوش کاریم شد.
آسایش درباره تجربه بازیگری قبل از قُطام و سریال "امام علی(ع)" بیان کرد: قبل از بازی در این سریال هیچ تجربه بازیگری در هیچ مدیومی نداشتم و معتقدم که حضورم در این سریال در قسمت و تقدیرم نوشته شده بود. کما اینکه شاید برخی‌ها بر این باور بودند که من به راحتی می‌توانم به واسطه دایی‌ام به حیطه بازیگری وارد شوم.
ابن ذهب و ترس از بیان دیالوگ
عنایت بخشی بازیگر نقش ابن ذهب در سریال "امام علی (ع)" در خصوص حضورش در این مجموعه تاریخی می‌گوید: این شخصیت سرکرده نهروانی‌ها بود و حضور در این کار هر لحظه‌اش خاطره است. دلیل ماندگاری این مجموعه قبل از هر چیز قلم توانای آقای داود میرباقری بود که همه به آن اذعان دارند و پس از آنها حس همکاری و همیاری عوامل بود که با خلوص نیت در شرایط سخت آن مجموعه فعالیت می‌کردند. سریال امام علی (ع) از آن جا که با نام مولا (ع) مأنوس بود و مردم کشور ما با یک علاقه خاص و ارادت به ایشان سریال را دنبال می‌کردند، همیشه در اذهان باقی می‌ماند. اصلا نام مولا حال و هوای خاصی را به مردم ایران می‌بخشد.
بخشی در ادامه گفت: یادم می‌آید در سریال من دیالوگی علیه مولا داشتم که هرگز نمی‌توانستم آن را ادا کنم. یک جورهایی هر طور با خودم کلنجار رفتم، نمی‌توانستم آن جمله را بگویم. جمله این بود "ما به روی علی شمشیر خواهیم کشید". این مسئله را با داود میرباقری در میان گذاشتم. او مرا در آغوش کشید، دلداری‌ام داد و گفت چاره‌ای نیست تو بازیگری و باید این جمله را به نحو احسن ادا کنی. ما سکانس‌های جنگ صفین را در تیر و مردادماه و در بدترین شرایط آب و هوای بندرعباس ضبط کردیم. اگرچه قرار بود آن سکانس را در زمستان کار کنیم، اما به دلیل اینکه سیل دکورها را تخریب کرد، مجبور شدیم در تابستان جنگ صفین را در بندرعباس و در آن آب و هوای شرجی که در همه حال بالای 50 درجه بود کار کنیم. آب و هوای شرجی یک طرف، لباس‌های سنگین و گریم و کلاه‌خود و ... هم که در بسیاری اوقات باعث می‌شد حتی نتوانیم نفس بکشیم از سوی دیگر، شرایطی را ایجاد کرده بود که تنها نام و عشق علی (ع) قوت قلب بچه‌ها بود که کار کنند و دم نزنند.
بخشی تصریح کرد: شاید باورتان نشود در همان شرایط من، داریوش ارجمند، بهزاد فراهانی و دیگر دوستان حتی در روزهایی که کار نداشتیم هم سر صحنه حاضر می‌شدیم درخت و نخل می‌کاشتیم، بیل می‌زدیم، خیمه برپا می‌کردیم، کارهایی که در مسؤولیت ما نبود را فقط به خاطر جلو افتادن کار انجام می‌دادیم.
پرداختن به شخصیت‌های تاریخی سخت و مشکل
جمشید مشایخی نیز درباره نقش خود در این سریال اظهار کرد: عبدالله ابن مسعود از مخلصان و طرفداران "مولا علی(ع)" بود و مشکلی که با یزید داشت هم سر همین موضوع بود.
وی افزود: این شخصیت تاریخی تحت تأثیر ویژگی‌های "امام علی(ع)" قرار گرفت و به همین دلیل با یزید درگیری پیدا کرد تا اینکه در نهایت به دستور معاویه وی را به شهادت رساندند.
این استاد بازیگری عرصه سینما و تلویزیون کشورمان همچنین یادآور شد: زمانی که ما سریال "امام علی (ع)" را کار می‌کردیم با دشواری‌های بسیاری رو به رو می‌شدیم چرا که سریال تاریخی بود و شخصیت‌ها هم از دل تاریخ استخراج شده بودند و به همین جهت پرداختن به آنها کمی مشکل بود. "سریال امام علی" را خیلی دوست داشتم و خوشحال بودم که در روند تولید آن با داوود میرباقری کار میکنم چرا که به عقیده من یکی از سریال‌های بسیار مهم و تأثیرگذار بود.
وحشت از ایفای نقش مالک
داریوش ارجمند تا پیش از حضور در سریال امام علی (ع) تجربیات بسیاری در عرصه سینما، تئاتر و تلویزیون داشت اما در واقع با حضور در نقش مالک اشتر از جایگاه خاصی میان مخاطبان برخوردار شد. او درباره حضور در این سریال می‌گوید: من زمان ساخت "امام علی (ع)" مطلقا آقای میرباقری را نمی‌شناختم. یک روز من را صدا کرد و رفتم صحبتی شد. نگاهی انداختم به کسانی که قرار بود در این سریال ایفای نقش کنند. بعد هم رفتم به مشهد. خوب برای من که تاریخ خوانده‌ام و شاگرد دکتر شریعتی بودم و امام علی(ع) را از زبان او شنیدم و عظمت امام علی(ع) را از زبان او در دوران دانشجویی درک کرده‌ام، خیلی وحشت داشتم که این نقش را بازی کنم. چون آن موقع حداقل ۵۰ دبیرستان در ایران وجود داشت که نام آنها مالک اشتر بود، گروه هنری به نام مالک اشتر داشتیم، تیپ و لشکر در جبهه به اسم مالک اشتر بود، در مشهد چند مسجد به نام مالک اشتر بود، پادگان به این نام داشتیم. این آدم در ایران با فاصله زیادی از امام علی (ع) در رتبه دوم قرار دارد و به عنوان فردی که در رکاب ایشان بوده، شناخته می‌شود. وحشت داشتم به خاطر اینکه اگر آن شخصیت را بد بازی می‌کردم، قطعا بدانید که باید از ایران می‌رفتم. چون یک تصور ذهنی بزرگی از این سردار امام علی (ع) در ذهن شیعیان وجود داشت.
مهدی فتحی و عمروعاص
زنده‌یاد مهدی فتحی می‌گفت: ابتدا از سوی داود میرباقری ایفای نقش دیگر به من پیشنهاد شد که به نظر کاراکتر پررنگ و لعابی در اجرا نبود. پس از خواندن فیلمنامه خودم درخواست ایفای شخصیت عمروعاص را دادم که با موافقت میرباقری همراه شد.
فتحی در خصوص ایفای شخصیت عمروعاص گفت دلم نمی‌خواست این شخصیت منفی تاریخی تاحدی منفور باشد که در تمام لحظات تخت دیده شود. من در نمایش وجوه مختلف این شخصیت با داود میرباقری مشورت داشتم و او نیز فیلمنامه را آنقدر خوب و منسجم نوشته بود که هرکدام از دیالوگ‌های این شخصیت برای خودش جای بازی داشت.
مرحوم فتحی درخصوص سکانس‌های ماندگار بازی خودش در همه حال به سکانسی که عمروعاص دمام زنان می‌رقصید و ... سخن می‌گفت و معتقد بود گاهی اوقات خودم از رفتارهای این شخصیت اذیت می‌شدم.
لبخند خاص فتحی برای شخصیت عمروعاص که پر از مکر و حیله و نیرنگ بود هنوز در ذهن مخاطب مانده و نمایش او از آرامش و خونسردی یک مغز متفکر (عمر وعاص) در کنار معاویه به حدی بود که مخاطب را هر لحظه از این شخصیت تاریخی متنفرتر می‌ساخت.
عاشقانه و با خلوص نیست
بهزاد فراهانی ایفاگر نقش معاویه نیز درباره حضورش در این سریال می‌گوید: اگر سریال امام علی(ع) در تلویزیون ماندگار شد به دلیل حُسن‌نیتی بود که عوامل تولید این کار داشتند و در واقع عشق تک تک افراد به حضرت علی (ع) باعث شد در شرایط تولید آن روز با حداقل دستمزد کنار هم کار کنیم.
این بازیگر پیشکسوت سینمای ایران با اشاره به این مطلب که نگاه عوامل این سریال یک نگاه معنوی بوده، گفت: در آن دوران یک نگاه معنوی و دلبستگی ملی به تولید سریال امام علی(ع) حاکم بود و همین نگاه باعث شد تا همه ما عاشقانه و با خلوص نیت به معنای واقعی کار کنیم.
همه دوست داشتند در ساخت این سریال سهیم باشند
زنده‌یاد انوشیروان ارجمند بازیگر شخصیت اشعث کندی در سریال "امام علی (ع)" در خصوص حضورش در این سریال می‌گوید: به نظر من دلیل اینکه کاری چه در سینما، چه در تلویزیون یا روی صحنه تئاتر موفق و ماندگار می‌شود را باید در همدلی، صمیمیت و یکدلی و یکپارچگی همه عوامل جستجو کرد. خیلی‌ها هستند که دنبال مسائل مادی هستند و هر کاری را به خاطر مسائل اقتصادی انجام می‌دهند، اما تمام عوامل این پروژه از کارگردانان گرفته تا بازیگران، تصویر، طراحان صحنه و لباس و گریم و ... همه به دنبال یک اتفاق بودند تا یک حرکت ماندگار در سریال‌سازی تاریخی این مملکت برجا بماند. ارادت تمام عوامل این پروژه به مولا علی (ع) باعث شد که یکدل و صمیمی تنها به موفقیت کار فکر کنند و دوست داشتند که در این اتفاق سهیم باشند.
ارجمند در خصوص شخصیتی که در این سریال بازی کرده می‌گوید: من نقش اشعث کندی را بازی کردم و فکر میکنم این سریال از آن دست آثاری بود که کارگردانش با هوش و ذکاوت خاص بازیگران را به درستی برای نقش‌های اصلی کار انتخاب کرد. اگر دقت کرده باشید، تمام بازی‌ها در این سریال خوب و قابل باور بود و هرگز تماشاگر از کار فاصله نمی‌گرفت.
برخی از ناگفته‌ها درباره این سریال
- طراح لوگوی سریال امام علی (ع) محمدرضا شریفی نیا بود.
- میرباقری علاقه‌مند بود این مجموعه به شیوه ۳۵ میلیمتری و روی نگاتیو ضبط شود تا ماندگاری بیشتری پیدا کند، اما چون این سریال نخستین تجربه مذهبی تلویزیون با این حجم و کیفیت بود و فیلمبرداری آن در قیاس با تصویربرداری هزینه‌های گزافی طلب می‌کرد با آن موافقت نشد.
- تهیه‌کنندگی این سریال را محمد بیک زاده بر عهده داشت که پس از آن کمتر نامی از او شنیده شد.
- نقش امام علی (ع) را در سکانس‌هایی که از پشت و یا اینسرت (بسته دست‌ها یا پاها) بودند، مرحوم مهدی فتحی بازی کرد. جالب آن که او در بسیاری از سکانس‌ها به نقش عمرو عاص، در حال دسیسه چینی علیه امام علی (ع) بود!
- مدیریت دوبلاژ سریال را بهرام زند به عهده داشت. خود زند به جای عمار یاسر (سعید نیک‌پور) گویندگی کرد. دوبلور مالک اشتر هم منوچهر اسماعیلی بود. نقش ابوموسی اشعری (عباس امیری) را نیز پرویز بهرام گفت.
- طی 25 سالی که از ساخت سریال امام علی (ع) گذشته بسیاری از عوامل حرفه‌ای این فیلم دارفانی را وداع گفته‌اند؛ مازیار پرتو فیلمبردار این مجموعه تلویزیونی و بازیگرانی چون، مهدی فتحی، انوشیروان ارجمند، جواد خدادادی، جهانگیر فروهر، عباس امیری و باقر صحرارودی هنرمندانی هستند که به دیدار حق تعالی شتافته‌اند.
