بنان، هنرمند زمان

نغمه می غلتید، گفتنی بر حریر

آبشار شعر، گل می ریخت، نغز و دلپذیر

مخمل مهتاب بود این یا طنین بال قو

پرنیان ِ ناز ِ آواز ِ سراپا حال او؟

** فریدون مشیری در توصیف آوازهای دل انگیز بنان

استادغلامحسین داریوشی مشهور به بنان در سال 1290 در تهران متولد شد. او در خانواده هنردوست و اعیان خود که نسبت نزدیکی با ناصرالدین شاه داشتند (مادرش برادرزاده ناصرالدین شاه بود) با آوازهای پدراولین درسهای موسیقی را آغاز کرد و پس از مدتی همراه با خواهرانش به مکتب مرتضی نی داوود نوازنده و آهنگساز نامدار ایران راه یافت که اولین معلم رسمی او و درواقع کشف کننده او مرتضی نی داوود، استاد چیره دست تار، بود. او به سبب علاقه مفرطى كه به خوانندگى داشت در فرصت هاى مقتضى به تعزیه و مجلس روضه خوانى مى رفت و از صداى گرم خوانندگان مذهبى و واعظان استفاده مى برد. وی آواز را بعدها نزد ضیاء الذاکرین و ناصر صیف به روش سینه به سینه ادامه داد، او آنزمان شناختی از تئوری موسیقی و نت نداشت و آواز را به شیوه قدما و بدون توجه به جایگاه صدایش می خواند.

سالها بعد به دعوت روح ا... خالقی نزد صبا رفت تا به جمع خوانندگان مکتب وزیری بپیوندد. ابوالحسن صبا در اولین دیدار متوجه استعداد و تواناییهای بنان شد.

بنان از سال 1321، دو سال پس از بنیاد نخستین فرستنده رادیویی در ایران ، به این سازمان پیوست و به آواز خوانی پرداخت. نخست، عبدالعلی وزیری، او را به خالقی معرفی کرد و خالقی نیز آزمایش و پرورش صدای او را به ابوالحسن صبا سپرد.

می گویند صبا در نخستین آزمایش، درآمد سه گاه را که به پایان برده از بنان خواسته که گوشه حصار را بخواند و او آن چنان با مهارت خوانده که دیگر نیازی به آزمایش های بعدی باقی نگذاشت!

آشنایی غلامحسین بنان با روح ا... خالقی، علی نقی وزیری و مخصوصا" ابوالحسن صبا نقطه عطفی در زندگی هنری بنان محسوب می شود. بنان پس از آشنایی با این بزرگان، همچنین استفاده از راهنمایی های آنها در زمینه آواز، پس از چند سال به ستاره ای در آسمان آواز ایرانی تبدیل شد.

مخصوصا" راهنمایی های وزیری که در اروپا دوره های آواز کلاسیک دیده بود باعث شد بنان در محدوده صدایی خود بخواند و به رسم بسیاری از خوانندگان آن روز با فشار تولید صدا نکند.

آنزمان وزیری با ارائه طرحهای جدید خود در موسیقی ایرانی و مخصوصا" تئوریزه کردن آن مورد توجه موسیقیدانان بود. وزیری با معرفی کردن استانداردهایی برای اجرای موسیقی ایرانی، جریان موسیقی ایرانی را به طرف نظم جدیدی هدایت میکرد. او از خوانندگی با استیل غلط بیزار بود که تاثیر این ایده هایش را روی اکثر خوانندگان و نوازندگان هم نسلش به طور واضح می توان دید. وزیری به شاگردان و مجریان طرح هایش هم که باید نمونه کامل ایده های او می بودند توجه بیشتری داشت.

بنان نیز که آن زمان یکی از بهترین مجریان طرحهای وزیری بود با آواز پاکیزه و خوش تکنیک خود جربان آواز خوانی کلاسیک ایرانی را به سمت خود می کشید.

کم کم آوازهای بنان در رادیو شهرت زیادی بین مردم کسب کرد و هنرمندان بزرگ رادیو که بیشتر از شاگردان صبا بودند با ساخت قطعاتی همکاری خود را با او آغاز می کردند. همچنین هنرمندان بزرگی مانند جلیل شهناز و حسن کسایی که اصفهانی بودند در سفرهایی که به تهران داشتند، در جواب آواز با او همکاری می کردند.

می توان گفت مهمترین همکاران بنان در تولید موسیقی خالقی، محجوبی و رهی (به عنوان ترانه سرا ) بودند. بنان آن زمان میان خوانندگان ایرانی، آوازه خوانی پیشرو در موسیقی ایرانی محسوب می شد. بسیاری از آوازهای او را پیانو و ویلن دو ساز محبوب آن دوران همراهی می کردند که آن سالها اولین تجربه های همکاری با سازهای غربی و از همه مهمتر تجربه همکاری با ارکستر بزرگ به اجرا در می آمد. هنوز هم آوازهای بنان با ارکستر و یا پیانو جزو بهترین نمونه های این نوع موسیقی است. هوشمندی بنان در اجرای تصنیفهای "من از روز ازل" ساخته مرتضی محجوبی، "توشه عمر" ساخته مهدی مفتاح در زمانی که آواز رایج هنوز بی سروسامان و تا حدی زمخت بود قابل تحسین است. با این حال اگر بنان با بزرگانی چون، نی داوود، صبا، وزیری و خالقی روبرو نمی شد، شاید هیچگاه به چنین جایگاهی نمی رسید.

خوانندگان زیادی هم نسل او آنروزها بودند که هم از نظر وسعت هم حجم صدا بر او برتری داشتند ولی بنان با ظرافت و تیز بینی مخصوص خود همواره چند گام جلوتر از آنها بود.

وقتی بنان به میانسالی رسیده بود، خوانندگان زیادی وارد رادیو شده بودند که از نظر ظرافت و دقت در شکل ارائه موسیقی و کلام گاهی با او برابری می کردند. در میان خوانندگان مرد حسین قوامی و (خواننده جوان آنروزگار) محمد رضا شجریان که خود بهره گرفته از بنان بود از این جمله اند؛ اما هنوز شنوندگان و دوستداران سبک آواز بنان، همچنان مجذوب آثار او بودند و روز به روز به محبوبیتش افزوده می شد. در سال 1336 بنان در یک سانحه رانندگی چشم راست خود را از دست داد که این اتفاق تاثیر شدیدی در روحیه او داشت. بنان پس از این ماجرا دچار افسردگی شد ولی همچنان با قدرت به کار خود ادامه می داد.

بنان به ردیف موسیقى ایرانى وارد بود و در تلفیق شعر و موسیقى آوازى حسن سلیقه و مهارت داشت. او وزن قطعه را به درستى رعایت مى كرد و داراى گوش دقیق بود و در مركب خوانى برنامه هایى اجرا كرد. طنین صداى او مردانه، گرم و پخته بود كه شنونده را تحت تاثیر قرار مى داد. بنان به حالات و اجراى قطعات سنجیده ساخت استادان آهنگساز ایرانى واقف بود و با حسن اجراى آن قطعات، آثارى پایدار از خود باقى نهاد. او در كار آواز هوشمند بود و نوآورى و ابتكار وى غیر قابل انكار است. جنس صداى بنان یا كیفیت صدا و یا به قول فرانسویان تمبر (TIMBRE) یا زنگ صدایش سخت زیبا و دلنشین بود. وى در استفاده از تحریر و غلت ها، پیرو سبك ادیب بوده ولى بر خلاف ادیب ، براى شعرى كه همراه آواز مى خواند ارزشى معادل ارزش لحن قائل بود. او نخستین خواننده اى بود كه در آواز ایرانى از صداى«فوسه» یا صوت ساختگى استفاده كرده است. همچنین اولین كسى بود كه تا آن زمان به پاره اى از هجاها ارتعاش خاص داد و برخى از سیلاب ها را با «نوانس» و حالتى كه اهل موسیقى به آن كرشندو (CERSCENDO) مى گویند ادا كرد.

همه كار هاى بنان حاكى از آن است كه وى معمولاً اول شعر را مى فهمید و بعد اجرا مى كرد. به خاطر رعایت این اصل گاهى پیش مى آمد كه با سرپرست برنامه ها و رهبران اركستر اختلاف پیدا كند. صداى بنان به اصطلاح موسیقى شناسان، عارى از زاویه بود و معمولاً صدا در اختیار و خدمت بنان بود و تارهاى صوتى كاملاً همان گونه كه او مى خواست حركت مى كردند و تحریرهاى ویژه خود را با آگاهى كامل ادا مى كرد و به خاطر این ویژگى لطف صداى بنان دو چندان مى شد كه به خاطر این لطافت به مخملى شهرت یافت.

شادروان حسینعلی ملاح در مورد کیفیت صدای بنان میگوید: « شاید بتوان از دیدگاه زیبا شناسی، صوت خوش بنان را به خطی منحنی تشبیه کرد که عاری از هرگونه زاویه است و شنونده مطلقأ زبری ، درشتی یا عدم نرمش در آن احساس نمیکند » .

از ویژگى هاى دیگر صوت و قریحه استاد بنان، بداعت او در«مركب خوانى» بود، یعنى به خاطر تسلط كامل او بر دستگاه ها مى توانست به آسانى از دستگاهى به دستگاه دیگر و یا از آهنگى به آهنگى دیگر وارد شود و بازگردد. در شرایطى كه دستگاه هاى ایرانى اكثراً وجوه اشتراك كمى دارند، شیوه خوانندگى بنان در موسیقى ایرانى نقطه عطفى از آواز جدید ایرانى بوده است كه به جرات مى توان گفت كه وى سبكى مخصوص به خود داشته و صاحب سبك بوده كه باید به نام «سبك بنان» نامیده شود.

آواز بنان چه در کنار ارکستر و چه همراهی با تک ساز چنان پاکیزه و تکنیکی بود که امروز کمتر خواننده ای قادر است ویبره ها، غلتها و تحریرهای بنان را با ظرافت او اجرا کند. دوره حیات بنان مصادف بود با آخرین سالهای زندگی خوانندگان کهنسال قاجار( که بعضی همچنان می خواندند) تا خوانندگان پس از انقلاب که در راس آنها شجریان بود. از طرفی گروهی که هم مکتب وزیری بودند در جامعه موسیقی ایران مشهور و حتی می توان گفت یکه تاز بودند. این تحولات در موسیقی کلاسیک غربی هم با نظم و استحکام بیشتری همراه بود که تاثیر مستقیم آن روی ارکسترهای بزرگ که مجری نوعی از موسیقی ایرانی بودند به بخوبی قابل لمس بود. بنان با هوشیاری ذاتی خود غیر از اینکه کلا" صاحب تیپ خاص در آواز خوانی بود؛ آوازی که او با ارکستر اجرا می کرد و آوازی که با یک ساز می خواند کاملا" متفاوت بود همچنین همکاری بنان با ارکستر مایه هایی از خوانندگی غربی را دارا بود.

از خصوصیات ممتاز بنان این است که گاهی آوازهایش همچون تصنیفهای او محبوبیت یافته؛ مانند "تاب بنفشه می دهد"، "دیلمان" و "آمد اما" که اینها همگی نشان دهنده استعداد و دانش بالای موسیقی اوست.

در کارنامه هنری بنان ، بالغ بر 150 اثر به ثبت رسیده که در برنامه های موسیقی ایرانی ، گلهای جاویدان ، گلهای رنگارنگ و گلهای صحرایی اجرا شده است.

البته او ابتدا تمایلی به اجرای تصنیف و ترانه نداشت و تنها آواز میخواند؛ اما با تشویق خالقی کم کم به تصنیف و قطعات ضربی روی آورد و حاصلش آثار زیبایی شد که در کارنامه پربارش ثبت است.

بالاخره غلامحسین بنان گنجینه آواز کلاسیک ایرانی درهشتم اسفند ماه 1364 در بیمارستان "ایران مهر" درگذشت. پری بنان همسرش به احترام او ساعتهای خانه بنان را از آنروز تا کنون متوقف کرد. روی قبر بنان در امام زاده طاهر کرج نوشته شده "الهه ناز"...

***

وقتی در سال 1323 ایران تحت اشغال متفقین بود. بعدازظهر یکی از روزهای تابستان در خیابان شاهد حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم بودم. از ناراحتی نمیدانستم چه کنم، بی اختیار راه انجمن موسیقی را که تازه تأسیس شده بود، پیش گرفتم. وقتی خالقی مرا دید گفت: چرا ناراحتی؟ واقعه را برای وی تعریف کردم. وی گفت: ناراحتی تأثیری ندارد بیا کاری کنیم و سرودی بسازیم. این بود که سرود ای ایران خلق گردید. که غلامحسین بنان آنرا اجرا کرد. ( دکتر حسین گل گلاب به نقل از خاطرات نواب صفا.)

لینک:

آهنگهای زیبای استاد بنان ، ازجمله دیگرچه میخواهی، من از روز ازل و آواز آمداما..

سایت تبیان

منابع مورد استفاده

سایتها: کیش نگر،آفتاب

مقالات : محمود خوشنام ، اشکان نیری ، سجاد پورقناد