بازی در زمین سینمای عامه پسند

نگاهی به  فیلم سینمایی «زاپاس» ساخته برزو نیک نژاد

اولین و درست ترین قدم برای نوشتن و گفتن درباره هر فیلمی، همفاز شدن و قرار گرفتن در تراز دید همان فیلم است. در این شرایط است که می توان به درک درستی از آنچه فیلم قصد بیان آن را داشته و البته مدعی طرح آن است، دست پیدا کرد.

"زاپاس" نه می تواند که مدعی قرار گرفتن در جمع آثار شاخص سینمای ایران باشد و نه ادعایی بر این مبنا دارد. پس با این پیش فرض باید پذیرفت که "زاپاس" فیلمی از دسته فیلم های عامه پسند و گیشه ای است و با هدف سرگرمی و اگر میسر شد اندکی تامل در تماشاگر، تولید و عرضه شده است. البته که به ظن این قلم قرار گرفتن در این دسته بندی به معنای ضعف یا بی مایه بودن یک اثر نیست بلکه به معنای آن است که بناست در این چند سطر به تحلیل یکی از نمونه های سینمایی که مایه حیات و ماندگاری سینما و گردش اقتصادی در این هنر- صنعت است بپردازیم و بنا داریم مشخصه هایی که در این فیلم برجسته است و باعث شده تا از سایر آثاری که مدعی قرار گرفتن دردسته سینمای بدنه هستند اما چیزی جز سخیف سازی را تداعی نمی کنند را بررس و واکاوی کنیم.

اولین ویژگی جالب توجه "زاپاس" سراغ گرفتنش از فرهنگ بومی و جغرافیایی متفاوت برای روایت داستان و تصویری کردن موقعیت های داستانی فیلم است. انتخاب منطقه ای در استان گلستان و روایت حالات و ذهنیت های تیپ و شخصیت های بومی همچنین بهره گیری از داستان هایی که به صورت سینه به سینه در منطقه نقل می شده است (افسانه چشمه درون فیلم) سه امتیاز به این فیلم اضافه کرده است. اول اینکه فضا و اتمسفر برای مخاطب تازگی دارد و دیگری اینکه فضای داستان برای مخاطب قابل درک تر و خودمانی تر است و سرآخر اینکه داستان ها و قصه های بومی و محلی ایرانی دستمایه نوشتن قرار گرفته اند و این قدمی در احیای این داستان ها است.

این سه امتیاز وقتی معنا می یابد که در نظر داشته باشیم که بخش عمده آثار کمدی و سرگرم کننده تولید شده در سینمای ایران با حضور شخصیت های نه چندان قابل فهم در محیط های نه چندان قابل فهم و در دل داستان هایی نه چندان قابل فهم تصویری می شوند. واقع گرایی در انتخاب مکان وقوع داستان و سر و وضع و دغدغه های شخصیت ها یکی از امتیازات "زاپاس" در قیاس با سایر فیلم های هم رده خودش است.
نکته قابل توجه دیگردر مورد این فیلم مناسب بودن فضای داستان و دیالوگ های و موقعیت ها برای خانواده هاست. در واقع این جنس از سیما برای تمام اعضای خانواده با همه سلایق قابل استفاده و ابزار مناسبی برای سرگرمی است. این مهم زمانی معنا پیدا می کند که در نظر داشته باشیم جنس خاصی از کمدی های کلامی در سینمای ایران و جهان وجود دارند که شاید برای همه مخاطبین مناسب و قابل فهم نباشد، با همین تعریف در تمام نقاط دنیا آثاری تولید می شوند که مناسب برای تمام اعضای یک خانواده هستند که خب جای این دسته از آثار در سینمای ایران خالی است."زاپاس" واجد این ویژگی است که بتواند خانواده ها را با خیال راحت به سینما بکشاند.

سکه "زاپاس" اما رویه دیگری هم دارد.برزو نیک نژاد نویسنده و کارگردان این فیلم از فرمول استفاده از شخصیت ها، موقعیت ها، شمایل شوخی هایی که در تلویزیون تجربه کرده است بهره برده تا بازخوردی تضمین شده را تجربه کند. در واقع "زاپاس" با سراغ گرفتن از کلیشه های بارها امتحان پس داده در سینما و تلویزیون و با بهره گیری از حضور زوج های سینمایی و تلویزیونی نظیر ترکیب "امیر جعفری و ریما رامین فر" یا "جواد عزتی و الناز حبیبی" و تیپ و کارکتر "احمد مهران فر" پیش از اکران، خیال خودش از فروش را راحت کرده است.

البته که این ذات سینمای بدنه و گیشه است که بنا را بر فروش می گذارد و البته در این مسیر از فرمول های بارها به نتیجه رسیده بهره می برد تا نتیجه ای از قبل قابل پیش بینی را حاصل کند.این مشخصه در سینمای جریان غالب هالیوود هم وجود دارد،موقعیت های تکراری، سرنوشت های تکراری، شخصیت ها و تیپ های تکراری و ... همگی به فرمولی از قابل تعریف برای ساخت آثاری که بناست گرد اقتصادی سینما را باعث شوند بدل شده اند.پس با این  تعریف سراغ گرفتن از کلیشه در مختصاتی که فیلم "زاپاس" در آن تولیدشده است امری قابل درک تلقی می شود.

اما نکته مهم در این میان آن است که "زاپاس" تا چه میزان موفق شده است در این اتمسفر دست به خلاقیت بزند و تازگی را برای مخاطب به ارمغان آورد؟ این مهم تنها زمانی قابل اندازه گیری است که میزان استقبال مخاطب و میل به همراهی اش با اثر را در نظر بگیریم. اگر "زاپاس" موفق شود در عین کلیشه ای بودن مخاطبش را برای شنیدن و دنبال کردن قصه کلیشه ای اش اقناع کند، باید پذیرفت که موفق بوده ورنه تجربه ای عادی در میان مجموعه بزرگ از آثار عادی و حتی شکست خورده سینمای ایران خواهد بود. یک رویکرد مهم دیگر در مورد این فیلم و آثاری از این دست آن است که بپرسیم تلویزیون و در ادامه آن سینمایی که از نمونه های جواب داده تلویزیونی بهره می برد تا چه میزان باعث افت و نزول کیفیت ذهن و سلیقه مخاطب شده اند و چه میزان در اصلاح و ارتقا سلیقه فکری و بصری مخاطب مسئولیت دارند.متاسفانه در شرایط فعلی سینما و تلویزیون رقابتی عجیب را برای الگو برداری از هم بر بستر ساده سازی و سطحی نگری در پیش گرفته اند.

در این شرایط داشتن توقع ایجاد تحول در سلیقه مخاطب با آثاری از جنس "زاپاس" امکان پذیر نیست.حتما در مقطعی دیگر به این موضوع به صورت مستقل خواهم پرداخت.تا پیش از آن اما در کوتاه مدت آثاری مثل "زاپاس" چرخ سینما را می چرخانند ولی اگر به درستی شرایط فعلی آسیب شناسی نشوند همین آثار می توانند با ترویج سطحی نگری و تلویزیونی سازی، باعث خشکیدن ریشه سینما نیز شوند.

شناسنامه زاپاس

کارگردان: برزو نیک نژاد
نویسنده: برزو نیک نژاد
بازیگران: امیر جعفری، ریما رامین فر، جواد عزتی، الناز حبیبی، احمد مهران فر، شبنم مقدمی، ماهان نصیری، صفر روحی
خلاصه داستان فیلم : همه آدم ها قصه دارن ولی نمی گن، برای همین هم هست که ما نمی شناسیمشون، ولی یه جایی، قصه ها به هم گره می خوره، اونوقت که اگه نخوان بگن هم همه می فهمن.