سرکاری یا سمبلیک؟

تعابیر و نقطه نظرهای مختلف منتقدان درباره«اژدها وارد می شود»  و پاسخ کارگردان به ابهامات.

«اژدها وارد می شود»جدای از ظاهر ساده و روان و شیکی که مانی حقیقی برایش در نظر گرفته، پر از ابهام و معناهای مختلف است؛ معناهایی که منتقدان، مردم و خود کارگردان، به طور کاملا مجزایی راجع به آن صحبت می کنند. با فیلمی تاویل پذیر روبه رو هستیم؛ فیلمی که هرکسی می تواند از ظن و گمان و پیشینه فلسفی خودش یار آن شود یا نشود! خیلی ها معتقدند فیلم، هیچ معنای خاصی منتقل نمی کند و کارگردان، صرفا تلاشهایی برای این منظور انجام داده و خیلی های دیگر، انواع و اقسام معانی مختلف را از آن بیرون کشیده اند. بسیاری از مخاطبان، به ساده ترین حالت ممکن با فیلم روبه رو شده و بدون دقیق شدن به لایه های درونی آن، تصمیم خودشان را گرفته اند که از آن خوششان بیاید. دست آخر کارگردان است که خیال همه را راحت کرده و گفته که همه چیز صرفا یک بازی است. اگر کل نقد و نظرها را از میان طیف های مختلف سیاسی و فکری و حتی مردم معمولی کنار هم بگذاریم، به چند دسته ثابت می رسیم. نظراتی مثل اینکه مانی حقیقی با ساخت «اژدها»، دنبال پُز، ادا یا نمایش تفکر روشنفکرانه اش بوده، فیلمی بی معنا ساخته یا در پس این بازی، دنبال بیان مسائل فلسفی یا سیاسی بوده.  همه این نقطه نظرها را کنار هم جمع کرده ایم.

فیلم هنری یا پُر روشنفکرانه

در اینکه مانی حقیقی می خواسته در فیلمش یک جورهایی تعلق به خانواده گلستان را پررنگ جلوه دهد که شکی نیست. در فیلم های قبلی  حقیقی هم یک جور نگاه روشنفکرانه و نقد طبقه متوسط و رو به  پایین فرهنگی وجود دارد اما از آنجایی که فیلم توانسته مخاطبان عام زیادی را جذب کند، نمی شود گفت که متعلق به سینمای هنری است.
دیدگاه کارگردان:  مانی حقیقی در پاسخ به این سوال که چرا پای خودت و خانواده ات را به میان کشیدی؟ به مجله فیلم گفته:«نا امید شده بودم از اینکه از این ماجرای خانوادگی فرار کنم. احساس کردم بی فایده است. سالهاست هرکاری می کنم همه به طور اتوماتیک می گویند «نوه فلانی، پسر فرانی» دیدم کاری اش نمی شود کرد. فکر کردم من که بهرحال به رانتخواری متهم هستم پس بگذار از این قضیه استفاده درستی بکنم.» حقیقی درباره اینکه فیلمی هنری و روشنفکرانه ساخته هم گفته:« سینمای هنری حوصله من را به شدت سر می برد. اصلا هیچ علاقه ای به آن ندارم. به نظرم ادا و افاده است.»

دیدگاه منتقدان : از زمان اکران این فیلم، سایتها، خبرگزاری ها، مجله ها و روزنامه های مختلفی روی این مسئله تاکید داشتند. مثلا سینماپرس در نقدی نوشت:«فیلم صرفا یک ادا و پز روشنفکری خود فیلمساز است که اینجا تبدیل به آفت می شود.» نقدی در همین زمینه هم در روزنامه اعتماد به چاپ رسید:« فیلم پر از ارجاع  به تاریخ روشنفکری است. این امر تا آن حد جدی است که داستان اصلی فیلم از دل یکی از خاص ترین فیلم های تاریخ سینمای ایران و یکی از خاص ترین روشنفکرانش بیرون می آید.» محمد تقی فهیم، یکی از منتقدان سینما نوشت:««اژدها وارد می شود» پر از ادا و اصول است. می خواهد تارانتینویی باشد. تلاش شده دیوید لینچی از کار درآید. بونوئل بازی کند. ولی هیچکدام نشده است»
دیدگاه مخاطبان : برخلاف بسیاری از منتقدان و سایتهای خبری که معتقدند «اژدها وارد می شود»، پز روشنفکری مانی حقیقی است، مخاطبان معمولی به هیچ عنوان روی این اصل دست نگذاشته اند. یعنی اگر کل نظرات منتشر شده زیر سایتها و خبرهای مرتبط با این فیلم را مرور کنیم، به گزینه خاصی در این زمینه نمی رسیم. مردم آنقدر از فضای فیلم، کارگردانی، دکور، لباسها و نور و ... لذت برده اند و از آن خوششان آمده که به هیچ عنوان احساس نمی کنند حقیقی خواسته به واسطه خانواده سطح بالایش به آنها پز بدهد یا ادای روشنفکرها را دربیاورد.
توضیح: کارگردان می گوید که قصد داشته از پیشینه خانوادگی اش به بهترین شکل ممکن استفاده کند و جالب اینجاست که مخاطبانش کاملا این مسئله را پذیرفته اند و کمترین شکی در این زمینه ندارند. مخاطبان اما کماکان با بدبینی نسبت به این کارگردان روبه رو می شوند.

فقدان معنای مشخص

فقدان یک معنای مشخص و منسجم در فیلم و رها شدن ماجرا از یک سوم پایانی، خیلی ها را اذیت کرده. انتقادهای زیادی هم در این زمینه شکل گرفته. فیلم در بسیاری موارد به بی معنایی، الکی یا سر کاری بودن متهم شده اما قطعا «اژدها وارد می شود» بی معنا نیست شاید معنای خاص مدنظر مخاطبان را نداشته باشد اما در همین بی معنایی هم یک جورهایی جذابیت نهفته شده.
نظر کارگردان :  درست است که خیلی ها معتقدند فیلم معنای خاصی ندارد یا حداقل معنای خاصی را به مخاطب منتقل نمیکند اما زمان ساخته شدن فیلم، توی ذهن کارگردان، معناو مفهوم خاصی وجود داشته. او در نشست خبری این فیلم گفته که همواره فضایی را خلق کرده که حس وجود معانی پنهان را به وجود می آورد، و این موضوع را جذابیت کار خود می داند. حقیقی در دیگر مصاحبه هایش هم بارها تاکید کرده که  از مخاطب انتظار ندارد که در این میان معنای درست را بیابد، بلکه می خواهد او را قاطی بازی معانی جذاب فیلم کند.
دیدگاه منتقدان : فقدان معنای کلی یا چند معنایی فیلم یا اینکه نهایتا دنبال سر کار گذاشتن یا مسخره کردن مخاطبان بوده، مسئله ای است که خیلی از منتقدان روی آن اتفاق نظر داشتند. مثلا روبرت صفاریان، یکی از منتقدان سینما نوشته:«این گونه چند معنایی و ایهام را می توان «بازی پست مدرنیستی» نام داد یا به زبان خیلی ساده تر و عامیانه تر «اژدها وارد می شود» را فیلمی سركاری داست؛ مصداق فرستادن بیننده به دنبال نخود سیاه». آرش خوشخو درباره فقدان معنا در فیلم نوشته:« خودتان را بسپارید به لذت سرسام آور فقدان پیام. بی معنایی. اگر پیام یا معنایی هم باشد در بطن داستان است. در كنش ها و ارتباط ها و تك صحنه ها. نه در آن همگنی معنادار و پیوسته روایت در خدمت معنای انتهایی. »

نظر مخاطبان: بین این همه مخاطب راضی، نظراتی هم وجود دارد از مخاطبانی که به شدت از تماشای فیلم عصبانی هستند و به نظرشان فیلمی بی معنا و به اصطلاح بی سر و ته تماشا کرده اند. مثلا یک نفر نوشته:« من که واقعا از دیدن این فیلم پشیمون شدم. ابتدای فیلم عالی شروع شد ولی بعد ناگهان با اومدن تصویر مانی حقیقی و سخنرانی بقیه آدم ها در کل ار فضای فیلم درومدم و فیلم تا آخرش هم نتونست جذبم کنه و برام کشش نداشت.» یا « یک فیلمنامه افتضاح و بی سرو ته و گنگ ولی با کارگردانی عالی ...»

سمبلیک با درون مایه سیاسی

موافقان «اژدها وارد می شود» معتقدند که فیلم در ظاهری شیک و بسته بندی درجه یک، یک سری مفاهیم مهم فلسفی یا دغدغه های سیاسی کارگردان را منتقل کرده. البته در همین ساختار فکری هم، تفاوت های متفاوتی وجود دارد و اجماع نظری درباره اینکه چه مفاهیم فلسفی یا سیاسی از طریق فیلم منتقل می شود موجود نیست.
دیدگاه کارگردان: برخلاف تمام نظرات، کارگردان صراحتا معتقد است فیلمی سمبلیک و فلسفی نساخته:« من از سمبولیسم بیزارم و فیلم های من هیچگاه استعاری نبوده اند. اما مشکل اینجاست که بقیه از سمبولیک بودن کارهای من کاملا مطمئن بوده اند و بدون شک در این باره صحبت می کنند و هیچ نظر دیگری را قبول نمی کنند. همیشه این مشکل را داشته ام که عده ای اساساً فیلم ها را نمادین می بینند و به استعاره بودن فیلم ها اصرار دارند. این در حالی است که من اگر می خواستم فیلمی نمادین یا سمبلیک بسازم فیلمی خیالی از آب در می آمد اما «اژدها وارد می شود» فیلمی خیالی نیست.»
دیدگاه منتقدان :  حتی برخی از منتقدانی که به فیلم انتقاد جدی دارند، معتقدند که حقیقی فیلم الکی نساخته و حتما در لایه های پنهان آن، تماثیل سیاسی یا فلسفی عمیقی وجود دارد. مثلا لی مارشال، منتقد سینما نوشته: این فیلم ممکن است تمثیلی از ایران معاصر و شکاف های تاریخی، فرهنگی که در گذشته اخیر آن وجود داشته هم باشد. شاید اژدهایی که نام فیلم را به آن می دهد و این قدرت را دارد که می تواند کاری کند مردم به زبان های خارجی صحبت کنند، نمادی از این شکاف ها باشد.» یا در نقدی در سایت پارسینه نوشته شده:«در اژدها جامعه ایرانی به شکل یک کشتی به گل نشسته و قبرستان متروک به تصویر کشیده می شود...»
نظر مخاطبان: مخاطبان نسبت به سمبل ها و نمادهای موجود در فیلم خیلی کم صحبت کرده اند. درواقع آنقدر که از فضای فیلم شگفت زده شده اند، دنبال تحلیل و معناشناسی از درون ساختار آن نبوده اند. با این حال برخی نوشته اند که فیلم، سورئال است و در فضای ناامید کننده سینمای ایران، قابل احترام و متفاوت به نظر می رسد و پر از سوالهایی است که ذهن آدم را به چالش میکشد. یا مخاطب دیگری نوشته که بعد از خواندن ژس العمل های بینندگان احساس میکند سینمای سورآلیستی هنوز در ایران سنگین است و خیلی ها نتوانسته اند منظور کارگردان از اژدها را درک کنند.

بازی و سرکاری

خیلی ها معتقدند «اژدها وارد می شود»، یک فیلم سرکاری و الکی است و اتفاقا برخلاف دسته قبلی، هیچ معنایی پشت سرش ندارد. از منظر این دسته از افراد، مانی حقیقی، می خواسته یک جور بازی با مخاطبانش راه بیندازد و هیچ دلیل دیگری برای ساخت فیلم نداشته. برای همین است که پایان فیلم به هیچ نتیجه ای نمی رسد.
دیدگاه کارگردان : مانی حقیقی، خودش تاکید میکند که فیلمش، یک جور بازی است و دقیقا به خاطر همین بازی سراغ ساخت این فیلم رفته و این مسئله را هم بارها در مصاحبه های مختلف، تایید کرده:«از یک طرف می گوییم «براساس داستان واقعی» و از طرف دیگر می گوییم یک اژدها از داخل زمین آمد بیرون! دوست داشتم این دو تا را بگذارم جلوی تماشاگر و نگاهش کنم! خب بدیهی است که این نمی تواند راست باشد ولی دارد می گوید راست است! فیلم شبیه یک تجربه آزمایشگاهی است. می خواستم ببینم تماشاگر چه کار می کند در چنین شرایطی.»
دیدگاه منتقدان : بخش مهمی از منتقدان می گویند که فیلم «اژدها وارد می شود» بازی است و کارگردان همه را سرکار گذاشته و به ریششان می خندد. کیوان کثیریان ، یکی از منتقدان سینما نوشته:« مبنای فیلم، یک بازی است که فیلمساز با مخاطبش راه می اندازد. بعد از آنکه این بازی را پذیرفتی با روایت متفاوت فیلم، فضای سوررئال غریبش، سروشکل انتزاعی اش، بازیگوشی هایش، طعنه ها و کنایه هایش، نشانه ها و سمبل هایش، داستان عجیبش شریک می شوی و احتمالا لذت هم می بری. همه اینها به شرطی است که فیلمساز بتواند شما را به شرکت و همراهی در این بازی قانع کند.»
نظر مخاطبان: در بین مخاطبان، نظراتی از این دست که فیلم قصد داشته آنها را بازی بدهد یا سر کار بگذارد زیاد وجود ندارد. حتی در مقابل این دیدگاه، بسیاری از مخاطبان هم هستند که فیلم به نظرشان کاملا واقعی آمده و کاملا جمله ابتدای فیلم را باور کرده اند. مثلا یک نفر نوشته:« ست آقای حقیقی درد نکند بابت ساخت این فیلم و خوشحالم که به تماشای فیلمی به این متفاوتی با داستانی عجیب، واقعی و موسیقی عالیش رفتم.» یا « یکی از اولین فیلم هایی بود که بعد از یه مدت خیلی طولانی تونست تماشاگر رو راضی از سینما بیرون بیاره هیجان دیدن فیلمی که داستان واقعی رو به تصویر میکشه.»